maderne / crítica literaria e teatral... E POLÍTICA

un espazo para partillar críticas, comentarios, reseñas e outros documentos sobre literatura, teatro, arte, cultura..., amenizado por Manuel F. Vieites




sábado, 4 de diciembre de 2021

Luís Seoane, dramaturgo universal


Luís Seoane. Un dramaturgo excepcional

Manuel F. Vieites

Crónica publicada anteriormente en Faro da Cultura, suplemento do xornal Faro de Vigo

Sabido é o recoñecemento da obra plástica de Luís Seoane a nivel internacional, quer no eido da creación pictórica ou no da ideación gráfica. Tamén se ten posto en valor a súa poesía (Fardel do esiliado, 1952), de certo anovadora, ou o traballo de acción cultural que desenvolve en Bos Aires, como explicaron Xesús Alonso Montero (As palabras do exilio, 1994) ou Xosé Ramón Pena (Historia da literatura galega, IV, 2019), sen esquecer a súa participación na posta en marcha do proxecto Laboratorio de Formas ou Sargadelos. Un intelectual integral e, por riba de todo, íntegro, plenamente. 

Da súa relación co teatro, sábese menos, ao mellor porque tampouco non se fixo moito por recuperalo. Así, cando en 1994 lle dedican o Día das Letras Galegas, o Centro Dramático Galego estrea A fiestra valdeira, de Rafael Dieste, cando a ocasión parecía inmellorable para a recuperación dun dos máis sólidos valores na dramática peninsular ou porteña do século XX. Dous anos despois Xavier Seoane e Lino Braxe publicarían en Ediciós do Castro un volume, Luís Seoane e o teatro, que servía para lembrar as súas moitas achegas. E nese legado temos que destacar a súa obra dramática, e salientar que a Biblioteca do Exilio, dirixida por Manuel Aznar Soler, veña de reeditar dúas pezas súas, publicadas en Bos Aires e tituladas La soldadera(Ariadna, 1957) e El irlandés astrólogo (Losange, 1959), que figuran entre a mellor literatura que naquela altura se tiña escrito en castelán. As dúas foron publicadas en galego, en Ediciós do Castro; a primeira en 1996, segundo o texto orixinal do autor, e a segunda en 1980, con tradución de Francisco Pillado Mayor. Esta reedición en castelán chega da man de Pablo García Martínez, autor dun interesante estudo preliminar.

A soldadeira, peza en tres actos, recrea feitos acontecidos ás portas da cidade de Compostela nos tempos da Irmandade Fusquenlla, contra 1431, cando os irmandiños tentan asaltar a cidade, comandados por Roi Xordo, e mentres nela os artesáns deciden se apoialos ou non. Recupera entón un feito histórico, para recrealo nunha perspectiva actual. Por iso cabo dos habitantes do país naquela altura, sitúa tres campesiños de hoxe en día, que participan das visións, esperanzas ou expectativas de irmandiños e mesteirais. Desa maneira poden tomar conciencia de como todos os conflitos, as dominacións, e as submisións, teñen a mesma orixe e as mesmas causas, pois as precariedades e pouquidades que eles padecen a cotío son ben semellantes ás que padecían as xentes do común cando no país mandaban nobres, eclesiásticos e señores. A vella Galicia irredenta, onde é imposible vivir con dignidade, con honestidade.

O irlandés astrólogo, peza con prologo e tres actos, recrea outro feito histórico, como foi o proceso que padeceu Patrick Sinnot, un irlandés fuxido de Irlanda trala conquista e ocupación protestante, e que exercerá como profesor no Colexio de Irlandeses de Compostela entre 1608 e 1622, pero tamén ocupará unha cátedra de gramática na Universidade de Santiago. Será aquí onde un grupo de alumnos o denuncien ante a Inquisición por supostas prácticas de astroloxía, o que implica a apertura dunha investigación que, naquela altura, supoñía o paso pola sala de torturas para facilitar a confesión e orientala na dirección máis axeitada aos intereses do Tribunal do Santo Oficio. Agroma así o conflito dunha persoa que por ser católica vive exiliada e refuxiada nun país católico que finalmente tamén o condena. Pero polo medio agroman outras leas, abeiradas ás circunstancias persoais de cada personaxe.

Nas dúas pezas déixanse sentir influencias de dramaturgos como Ramón del Valle-Inclán ou Michel de Ghelderode, nas tonalidades cincentas e sombrizas coas que se mostra a realidade social, pero moi especialmente de Berthold Brecht, en todo o que atinxe ao modelo de composición. Seoane incorpora á dramática en lingua castelá ou galega os principios da dramática épica, onde abrolla con forza unha mirada dialéctica, crítica e cubista ante as circunstancias do pasado e do presente. De igual xeito, na figuración dos mundos dramáticos, aposta sempre pola escala de grises, para mostrar a realidade en toda a súa complexidade. Dous textos magníficos, para explicar o presente.

Hai unha terceira peza, Esquema de farsa, publicada en Galicia Emigrante en 1957, pouco considerada e peor entendida, pois non se acertou a calibrar o seu alcance, que vai alén dunha simple farsa ou sátira. Estamos ante un verdadeiro monumento literario que contén un poderoso dispositivo dramático co que artellar un espectáculo de masas, de signo claramente factográfico e documental. Unha peza vinculada con proxectos de Percy MacKaye, presentacións escénicas de rúa das primeiras sufraxistas, o espectáculo de masas que presenta Nikolai Evreinoff en 1920 na cidade de Petrogrado (O asalto ao Pazo de Inverno), ou achegas varias de Erwin Piscator. 

Seoane activa unha recreación do Día del Emigrante Gallego, que as autoridades franquistas, co aparato de propaganda habitual e a coa retórica da vitoria, celebran na Coruña un 12 de outubro de 1956, como recollía a prensa da cidade con gozosa e poderosa fanfarra. A fascinante ideación dramática e teatral de Seoane contempla tres niveis de presentación e recepción escénica: o dos que realizan a homenaxe, o dos homenaxeados, e o do público. Unha proposta radicalmente novidosa naquel tempo, que, por razóns de aforo, tería que armarse en polideportivo ou nave industrial, ao ser tres e ben diferentes os espazos onde situar tanta xente. Lino Braxe sempre acreditou no valor inmenso de Seoane na literatura e no teatro de noso, pero ao mellor estamos ante un legado que nin entendemos nin merecemos. Magoa de país.



Vinganza de Fortimbrás

Unha peza de Francisco A. Vidal

Manuel F. Vieites



Texto publicado anteriormente en Faro da Cultura, suplemento do xornal Faro de Vigo

Co texto que hoxe presentamos, editado por Positivas, o seu autor gañou neste ano de 2021 o III Premio Laudamuco de Textos Teatrais que convoca o Concello de Brión coa colaboración da Academia Galega de Teatro, iniciativa interesante que serve para lle dar pulo á creación dramática pero tamén á edición de pezas, cousas que cómpre agradecer polo ben das nosas letras. O xurado, moi polivalente, estivo integrado por Pilar López, Xoana Balado, Gonzalo Rodríguez, Xulio Lago e Manuel Guede, e destacou na peza premiada, entre outros aspectos, a mirada que propón arredor das luces e das sombras dos comportamentos humanos.

Debemos a Saxo Grammaticus (c.1150-c.1220), historiador e teólogo danés radicado en Lund, e autor da Gesta Danorum, novas sobre Amleth, fillo de Horvendill e de Gerutha, e sobriño de Feng, ou de como Feng mata ao seu irmán e casa coa súa cuñada, razón pola que Amleth simula caer nun estado de necidade e tolemia co fin de non ser tamén asasinado. Velaí o asunto central que toma Shakespeare, ou o propio Cunqueiro, malia que este troca algunhas relacións para lle dar ao seu texto unha perspectiva nova desde a que recrear un personaxe tan atractivo como Hamlet.

Esta nova peza que asenta na materia dramática que atesoura Elsinor, ten como figura central un personaxe periférico na traxedia. Falamos de Fortimbrás, parente do príncipe danés e sobriño de rei de Noruega, de quen coñecemos o degoiro por vingar a derrota padecida polo seu país, atacado sen máis polo vello rei Hamlet, e a morte de seu pai na batalla. No segundo acto da peza escrita por Shakesperare, teremos novas do tal príncipe noruegués, quen urxido polo seu tío, debe renunciar á súa teima por atacar Dinamarca, polo que decide marchar contra Polonia. Así, no tránsito pacífico polas terras de Dinamarca, cando estas tamén ocupaban partes da actual Suecia, camiño de Polonia, o príncipe acaba por chegar ás portas de Elsinor no momento xusto para asumir o trono, ao ser o único herdeiro lexítimo da coroa. 

Conta o dramaturgo empírico deste texto que comentamos, que as crónicas de Saxo, e as recreacións dos dramaturgos avonés e mindoniense, non deixan de ser formas de contar feitos posibles, que derivan de narracións anteriores, entre elas o Chronicon Lethrense, e que acaban por enlear feitos que non deixan de ser hipóteses coas que resolver un problema que ao mellor nin ten solución: que pasou realmente, se é que algo pasou? Nesa dirección, o que nos ofrece é a súa hipótese, tentando buscarlle á traxedia outras causalidades. E por aí acerta de cheo.

Pois, que andaba a facer Fortimbrás na contorna de Elsinor xusto cando no pazo dos reis de Dinamarca se desata unha traxedia na que semella tan só participan ben poucas persoas, en realidade a tríade nai, fillo, tío. Xusto por aí comeza esta interesante elucubración de Francisco A. Vidal que asenta nas relacións non sempre amigables entre os pobos que habitaron as terras escandinavas, e os diferentes feudos e reinos que foron conformando no decorrer dos séculos. O personaxe secundario que Shakespeare fai aparecer para mellor poder poñerlle o ramo ao seu texto, e avivar no público o nacionalismo inglés fronte as xentes de fóra, adquire agora moita relevancia, cabo doutras figuras creadas ex novo ou tiradas do texto do inglés. Nos cursos de acción que se van encetando e pechando iremos lendo o curso duns acontecementos que rematan como xa sabemos, co asunción da coroa danesa por un príncipe noruegués. Pois, aos poucos, eses cursos de acción novidosos e iluminadores que se inician nalgún lugar de Noruega, van confluíndo en Elsinor, e así recolle forza o vello relato xa coñecido, pero sempre cunha mirada nova. Concordamos do Xurado en que Vidal propón un xiro narrativo, e dramático, sorprendente e moi enriquecedor. 

Cando remata a argallada, tan ben entretecida, e os argallantes toman conciencia da traxedia causada, e cando os remorsos apreixan as conciencias, máis nuns casos que noutros, cada quen busca xustificar os seus actos. Na última escena agroman cuestións éticas ben interesantes en relación aos límites de certos comportamentos: as falsidades e rexoubas que unha vez armadas poden escapar ao control de quen as crea e propaga. O texto invita a unha fonda reflexión sobre os usos e abusos na manipulación da opinión pública, a nivel micro e macro, na creación de estados de subversión e revolta, pois como di o Capitán, é o pobo quen paga o circo mentres outros quedan co pan. 

En todo caso, a vinganza segue a ser un tema central, ben que por boca do rei vello, moribundo en Noruega, nos seus consellos a Fortimbrás, saibamos que hai modos e maneiras de construíla, e facela silente, anónima e máis destrutiva aínda. Abandonando os estados irracionais e articulando unha racionalidade fría, da que poidan abrollar as formas máis pérfidas e perversas da conduta humana. E así a peza acaba por nos mostrar canta maldade pode agochar cada un de nós cando a vinganza nos manda. Por iso disque Kong Fuzi dicía que antes de emprendela había que cavar dúas covas. Dúas. 

Luces de bohemia, esperpento de Ramón del Valle Inclán

 


Luces de bohemia

101 anos

Manuel F. Vieites

Texto publicado anteriormente en Faro da Cultura suplemento do xornal Faro de Vigo.

O de 1920 vai ser un ano especialmente relevante para a literatura dramática de expresión castelá pero tamén universal, pois é cando se publica Luces de bohemia, un dos textos fundamentais de Ramón María del Valle-Inclán. Editado por entregas entre xullo e outubro daquel ano de gloria, no semanario España, a versión definitiva chega en 1924, con tres escenas máis. Con Luces... o arousán inicia a xeira dos esperpentos, que para o profesor Alonso Zamora Vicente supoñen unha monumental edición crítica de España (La realidad esperpéntica, 1969). Velaí unha visión moi cabal e calibrada dun texto que ofrece unha mirada estarrecedora e brutal sobre a realidade cultural, social, económica ou política de España nos primeiros decenios do século XX.

Esa relevancia, con todo, non sempre se ten explicado da maneira máis adecuada por moito que se cualifique a peza de creación xenial, pois adoita presentarse como un endemismo hispano. De Ramón del Valle-Inclán tense sinalado a filiación modernista, e a súa deriva cara movementos que refugan o naturalismo, tal que o simbolismo, ou que apostan pola vangarda, como fai o expresionismo. Sendo así, Valle non tería feito máis que incorporar ás letras hispanas tendencias americanas ou europeas que proclaman a súa revolta a finais do XIX ou nos inicios do XX. Unha visión que mesmo se transmite en textos tan fundamentais como Literaturas europeas de vanguardia (1925), de Guillermo de Torre, onde Valle, para alén dalgún comentario sobre La pipa de kif (1919) non figura entre a autoría máis anovadora en literatura e arte. 

Non obstante, estamos ante un autor que xa na súa primeira peza dramática, Tragedia de ensueño (1903) propón unha forma de composición que se vai perfilando nas comedias bárbaras, como Águila de blasón, e culmina nos esperpentos. Ese modelo de escrita dramática, onde hai, certamente, elementos simbolistas, expresionistas ou superrealistas, prefigura na súa estrutura formal e na súa dimensión semántica e pragmática, dúas tendencias que serán dominantes en Europa mediados os anos vinte do século pasado: falamos do teatro épico e da nova obxectividade. Aquí radica, ao noso entender, o carácter profundamente anovador e vangardista da dramática de Valle-Inclán, a súa condición de precursor. Pero tamén abrolla con forza o seu compromiso social e político, un trazo distintivo desas dúas tendencias.   

Hai un momento en Luces de bohemia en que Max Estrella pronuncia unha frase lapidaria, ao afirmar que “Los ultraístas son unos farsantes”. Esa condena explícita dun vangardismo esteticista e estéril, alleo á crúa realidade e ao sufrimento humano, marca a conversión do bohemio irredento, que finalmente toma conciencia da realidade grotesca do mundo que habita e sostén. E así nace o esperpento, para mostrar a negrume dun pais dominado pola corrupción, a hipocrisía, a pouquidade, a miseria material e moral e a represión política.

Entre os aspectos máis salientables da peza destaca unha trama asentada na montaxe cinematográfica, pois o dramaturgo implícito escolle as situacións, secuencias e planos que mellor serven para mostrar un mundo en ruínas. Tamén cómpre reparar na ideación e conformación dos personaxes, para os que Valle bota man do xesto social, daquilo que Brecht denominará “gestus” anos despois; un trazo que tamén abrolla nos gravados de Otto Dix e Georg Grosz, que mostran esa mesma realidade desfigurada, retorta, avolta, e unha mirada igualmente aceda e sarcástica.

Coas comedias bárbaras e cos esperpentos Valle-Inclán propón unha forma nova de realismo, épico e obxectivo, no que, ben lonxe do naturalismo preconizado por Zola, aposta por mostrar a realidade desde unha mirada dialéctica, afondando na dimensión social da arte e na súa función crítica e subversiva. Aí radica a novidade e a excelencia desa peza universal, que a día de hoxe segue tendo a mesma actualidade que naquela altura en que foi editada. Cen anos despois o esperpento segue máis vivo e activo que nunca, pois Luces de bohemia reflicte a imaxe máis veraz das nosas miserias.  

Visto que nestes primeiros decenios do século collen relevo formas escénicas e dramáticas asentadas nun pulo documental, non estaría de máis lembrar esta peza dramática de Valle-Inclán, En la luz del día, que moitas veces dorme inadvertida na súa narrativa, malia todo canto escribiu a profesora Roberta Salper de Tortella en 1968. E ignorada segue, a pesar de que formalmente contén todos os elementos que definen unha obra dramática. A peza forma parte de La Media Noche. Visión estelar de un momento de guerra, onde o arousán recolle a experiencia vivida como reporteiro de guerra en 1916, en Francia e Bélxica. Na primeira parte contén unha narración, Un día de guerra (Visión estelar), escrita coa textura dunha reportaxe, e na segunda abrolla esta creación magnífica, que pon de manifesto a dimensión máis innovadora de Valle-Inclán. 

En efecto, En la luz del día, publicada por entregas en El Imparcial, constitúe un magnífico exemplo do que na Unión Soviética se coñecerá como factografía anos despois, mentres que en Alemaña, con Piscator, será teatro documento. Unha liña de creación dramática e teatral que estoura nos anos vinte e trinta en Europa e da que Valle-Inclán será un claro precursor. Unha peza que reclama de forma urxente a súa escenificación, seguindo as pautas de Piscator ou Brecht. Para cadrar o círculo.