O serodio remordimiento do amor, de Xavier Lama, en versión bilingüe, editada pola Asociación de Directores de Escena

 

O serodio remordimiento do amor

Un folcdrama de Xavier Lama

Manuel F. Vieites

(Unha cronica publicada en Faro da Cultura, Faro de Vigo)

Por moito que o pensen non poucos destacados especialistas na obra do arousán, a Galicia máxica, irredenta, medieval e misteriosa que abrolla en tantos textos seus, non foi invención de Valle-Inclán. Trátase dun mundo real, certo, documentable, que el recrea de forma maxistral como tamén o fixera anos antes Emilia Pardo Bazán. Así, calquera persoa criada na aldea dirá alcumes que tanto saben retratar, e que tan ben aproveitou o autor de Divinas palabras. Noutras literaturas existen exemplos similares, ao mellor máis abeirados ao costumismo, tendencia que Valle-Inclán evita apostando por unha tonalidade épica e obxectiva que converte a súa obra dramática en pioneira de tendencias novas en Europa enteira.

Por eses mesmos camiños, estéticos e temáticos, andaron por veces Ramón Otero Pedrayo ou Roberto Vidal Bolaño, e máis recentemente Xavier Lama neste texto seu que agora presentamos. Con el, gañou en 1995 o Premio Rafael Dieste de pezas dramáticas, e agora chega nunha reedición bilingüe que inclúe a versión castelá do propio autor e unha magnífica presentación da profesora Dolores Vilavedra. Unha iniciativa da Deputación d’A Coruña e da Asociación de Directores de Escena de España, que cómpre salientar pois contribúe a dar a coñecer, noutras linguas e comunidades de lectores, textos destacados da literatura nosa.

O título deriva dun verso (“the late remorse of love”) co que remata a estrofa CXXXVII do poema de George Gordon Byron, Childe Harold’s Pilgrimage, publicado entre 1812 e 1818. Unha estrofa que, nesta peza, primeiro fai súa un poeta romántico amante de Ifixenia, e pouco despois ela mesma, cando o lume estoura con forza e todo o seu mundo se converte en cinza. Pois en efecto a peza ten como subtítulo “Fantasía tráxica en once escenas dun tempo ido de plenitude e cinza”, e dalgunha maneira mostra como a grandeza acaba por tornarse pouquidade, como escoitará Adán ao verse privado da inmortalidade (“quia pulvis es”).

Co nome de Ifixenia coñecemos unha das heroínas máis enigmáticas da materia épica e dramática do ciclo troiano, a moza condenada ao sacrificio pola conduta sempre atolada de seu pai e seu tío, Menelao e Agamenón, agora retratados en Don Óptimo de Pedralonga, fidalgo con pazo, pedra de armas, e moitas herdades, empeñadas por mor do seu vivir nas marxes e da súa pouca cabeza. Pois Don Óptimo obedece a mesma lei que seguiron Pedro Moscoso e Juan Manuel Montenegro, ou Fernando de Sotomayor, protagonista na novela, tan descoñecida como interesante, que Álvaro de las Casas Blanco titulou El pazo de Lebre.

A paixón de vivir, cos remorsos que provoca, vai ser o motivo arredor do que abrollen outros asuntos, que se personifican en suxeitos memorables, e que tanto condicionan a natureza do tal degoiro de vida. Así temos un criado que se fai o parvo, un neno orfo, a filla tola, a muller rebelde, o médico caza fortunas, a criada avariciosa, o mozo destemido que fai fortuna nas Américas e volve feito un indiano, o señor luxurioso, a criada aproveitada, o cura hipócrita, o home burlado... Todos habitan no degoiro e no remorso, e todos partillan a danza gozosa e macabra que se tece nun espazo e nun tempo máxicos, onde non falta o mesón, a carballeira, o chamizo da meiga, e o pazo señorial, no que desacougan as efixies dos que noutrora foron presenzas ilustres e que comparten lembranzas no salón nobre, agardando o lume. Con eses elementos, Xavier Lama compuxo unha peza memorable que volve para nos lembrar que coas vellas formas do quefacer dramático, que no seu día explicou un tal Aristóteles, tamén se pode facer literatura e da boa. Literatura para ler e gozar, aínda que, coma outros moitos textos de noso, podería dar un espectáculo memorable, e máis aínda se na súa ideación se atende ao substantivo.

Libre albedrío

A peza pode lerse como un espello moi adecuado da sociedade actual, na que seguen operando con forza vellas estratexias de dominación, submisión, explotación ou superstición. Tamén acaba por exemplificar, con casos concretos como poidan ser os de Dona Tareixa, Malvela, Floriña, Beatriz ou Ifixenia, a imposibilidade do libre albedrío, ao estarmos tan condicionados e determinados por tantas circunstancias. A liberdade suposta acaba sendo unha ilusión, unha quimera. 

Todas esas persoas que se acubillan no ecosistema que configura o Pazo de Pedralonga, non son donas dos seus destinos, pois todo canto poidan argallar está imbricado nunha rede inmensa de actos e feitos externos, diso que na explicación da traxedia como acontecemento se denomina “fatum”, que non é cousa dos deuses senón de humanos. Por iso será que no adral da peza atopamos aquela invocación de Fausto, no texto de Marlowe, cando os demos reclaman a súa alma e pide converterse en auga, para diluír o destino. A escena final, con Ifixenia cercada polo lume, na compaña de Chopin e dándolle voz a Byron, é igualmente soberbia. Insistimos, unha peza fantástica, fascinante. Poesía para o teatro, a que pedía Giorgio Strehler.

11 de setembro de 2001, en Nova York con Xoán González Millán, no Graduate Center da CUNY

Un 8 de setembro de 2001 cheguei a Nova York, a impartir un curso de posgrado no Graduate Center da College University of New York (CUNY), convidado por Xoán González Millán, quen estivera no Tribunal da miña tese de doutoramento, que eu defendera meses atrás daquel mesmo ano na Universidade de Santiago de Compostela, con dirección de Antón Costa.

O día 11 pasou o que pasou. Souben do atentado pois ao chegar ao Graduate Center contra as 8.00 da mañá chamei á casa e desde Galicia unha filla miña xa me contou o asunto. Baixei á rúa, xusto case dediante do Empire State, e contra o sur xa abrollaba a traxedia. 

Pouco despois e na compaña dunha miña tía que vivía daquela en Nova York, en Maspeth, e traballaba ben cerca do Empire State, fomos desas persoas que cruzamos andando o Queensboro Bridge, camiño de Queens. 

Velaí un máis dos moitos motivos polos que teño tan presente a Xoán na miña memoria, pois compartimos aqueles días tan terribles en todos os sentidos. Sempre que vai chegando o 11 de setembro non podo evitar lembrar aqueles días tan impactantes. 

Pero ademais Xoán foi e segue a ser un dos máis lúcidos intelectuais que tivemos en Galicia, e unha figura fundamental na renovación radical dos estudos culturais e literarios de Galicia. Un referente en todos os sentidos. Unha persoa magnífica, xenerosa e moi alegre, que tamén sigo botando en falta todos os días que traballo en cousas de literatura. Unha perda que segue sendo irreparable. 

Pois un ano despois, en novembro de 2002, Xoán e a súa dona, Esperanza Caneda, falecían nun accidente de tráfico. 

Seguimos lamentando a súa perda. Seguen na nosa memoria. Un ano máis, e os que veñan, sempre.