As cancións que lles cantaban aos cativos, e nos cantan a todos e todas nós. Cantigas e contos

As cancións que lles cantaban aos cativos

Un texto de Raúl Dans

Manuel F. Vieites

Desde Faro da Cultura, Faro de Vigo

A Revista Galega de Teatro, que sempre publica un texto dramático con cada nova achega, inclúe nesta ocasión no seu número 88, do último trimestre de 2016, unha peza ben interesante dun dos dramaturgos máis prolíficos e notables das nosas letras, pois en tempos en que tantos supostos escritores foxen da palabra coma se nela habitase a peste, el segue apostando por un modelo de creación dramática que cada día se fai máis necesario para explorar os conflitos do presente. Falamos de Raúl Dans e da obra As cancións que lles cantaban aos cativos, coa que en 2015 gañou o Premio SGAE de Teatro Enrique Jardiel Poncela na súa edición número XXIV, e que foi escrita de primeiras en galego. Estariamos pois ante un texto que se pode encadrar dentro diso que se coñece como autotradución, fenómeno do que se ocupa a traductoloxía e grupos de investigación como BITRAGA, que traballa desde a Universidade de Vigo.

Ten contado o autor que a idea da peza xorde a raíz do que se ten denominado Vía Nanclares, ese programa de visitas e conversas entre presos e presas de ETA e familiares das vítimas do terrorismo. Unha vía para o encontro que ao mellor non busca tanto a reconciliación, ou a redención, canto o recoñecemento, para que unha parte poida ver a outra e escoitárense, aínda que como afirmará Miguel o perdón sexa un imposible. Un recoñecemento do outro sempre necesario para que cada quen poida atopar un lugar en todas as rúas e deixar de ser invisible, ocupando así un lugar no mundo; para atopárense na conciencia propia cando os discursos de todas as xustificacións posibles os abandonan.

A peza recrea o encontro entre eses dous mundos, que de partida serían o das vítimas e o dos seus verdugos (xente que mata e xente que morre, sen máis retóricas), e mostra o momento en que unha vella militante de ETA, Rosalía, sae da cadea e intenta reconstruír o seu lugar no mundo, como o vén facendo Miguel, un editor que queda viúvo por mor dun atentado de ETA. Miguel ten un fillo, Brais, a quen o devalar do tempo lle vai presentar dúbidas e preguntas sobre unha nai ausente, e sobre a que o segredo máis atroz non é o do seu asasinato nun campón dun monte do norte. Un mozo que busca desesperadamente respostas que finalmente desexará non ter atopado. Rosalía ten unha filla, Amaia, que tamén vive o inferno de non ter respostas para tantas preguntas. Catro historias de vidas truncadas, que tamén remiten a moitas outras historias, as de todas esas persoas que senten que non teñen un lugar no mundo, que viven coa sensación de estaren desterradas da realidade e que só poden transitar pola periferia do posible. Xentes, sen pasado, sen presente, sen futuro. O conflito particular tórnase universal.

O tema elixido é complexo no seu tratamento, especialmente cando se tenta recrear na perspectiva dos verdugos e das vítimas, pois nunha perspectiva esencialmente humana, non podemos deixar de sentir que tamén Rosalía é unha vítima, esa muller que na soidade do cárcere tenta atrapar a vida enteira por medio dunha fotografía dunha filla perdida para sempre, aniñando todas as culpas posibles. Unha muller que sabe que para ela non haberá redención xamais, que tampouco ela non terá un lugar no mundo, illada de todas e de todos, ausente para sempre, condenada a unha invisibilidade que se activa na presenza, como lle acontecía a Hester Prymme, o personaxe central da novela The Scarlet Letter (185o) de Nathaniel Hawthorne.

Como pano de fondo tamén atopamos aquel texto de Franz Fanon titulou Les damnés de la terre (1961), un manifesto anticolonial que prendeu con forza en medio mundo e influíu en moitos movementos e pensadores. Con Fanon agroma con forza a idea dunha valoración positiva da violencia como elemento necesario para a liberación, que foi asumida sen moitas consideracións por un sector da esquerda europea e mundial. Pero tamén unha visión binaria da realidade, asentada en dicotomías e antinomías, como aquela que aínda separa as xentes en españolistas e nacionalistas, desprezando o pensamento complexo.

Na procura do estilo

Un dos feitos que máis poderosamente chama a atención na obra de Dans é a escolla dos mundos dramáticos que cada texto constrúe, e nos que semella haber unha non disimulada apetencia do rural, como en Martin McDonagh, e tamén en John Millington Synge ou en Ramón María del Valle-Inclán, tres autores que mostran a dimensión máis bárbara e cruel do ser humano. Algo diso agroma en pezas de Raúl coma Matalobos (1993) ou Estrema (1999), a Galicia irredenta. Non obstante as pezas mellores na nosa opinión son aquelas nas que tenta recrear esa Galicia urbana que permanece agochada na produción audiovisual galega, á que Dans tamén contribúe como guionista. Falamos de Derrota, Premio Born de Teatro en 1997 e logo editada por Xerais en 1999, ou Foreber, editada na Revista Galega de Teatro en 2000, que aínda agarda a ser espectáculo na escena

E polo medio temos Confesións dun practicante. As aventuras dun dramaturgo en Galicia (2004), un volume con ensaios de moi diversa factura onde se deixa sentir a pegada do seu admirado David Mamet, especialmente da colectánea Writing in restaurants (1987). O que dá conta, na nosa opinión, dunha procura estilística permanente, como se non acabara de callar ou cadrar esa poética que por veces agroma con forza en textos breves coma os contidos en Nun mundo hostil (2008). Acontece coma con Howard Barker, autor dunha obra inmensa na que destacan especialmente as pezas breves, como as que conforman The Possibilities (1987). Dramaturgos todos eles no mellor sentido da palabra e das palabras, e sempre coas palabras.

Oleanna, de David Mamet, en lingua galega

Oleanna

por David Mamet

Manuel F. Vieites

Desde Faro da Cultura

A editorial Galaxia, coa colaboración da Secretaría Xeral de Política Lingüística e do seu responsable Valentín García Gómez, presentaba, a finais do ano pasado, un texto de David Mamet, Oleanna, que se pode considerar, ao menos no canon dramático dos Estados Unidos de América, unha das pezas máis notables, sorprendentes e polémicas en todo o século vinte. O seu impacto, por razóns que se dirán, foi similar nos países de expresión inglesa, polo feito de que o mundo dramático que recrea mostra modos de vida e problemáticas comúns a todos eles.

Oleanna chega aos escenarios en maio de 1992 en Cambridge, Massachusetts, con dirección do propio Mamet, nunha produción do American Repertory Theatre , a compañía profesional creada en 1980 en Harvard University por Robert Sanford Brustein, quen contra 1966 xa fora o responsable da posta en marcha da Yale Repertoy Theatre, outra compañía profesional doutra importante universidade sita en Boston. Son feitos que poñen de relevo a transcendencia que a educación artística superior ten no sistema universitario dos Estados Unidos de América. Todo un exemplo a imitar onda nós, retardados en tantas cousas.

Nese mesmo ano, en outubro, o mesmo espectáculo chega ao Orpheum Theatre de Nova York, unha sala de 300 butacas abeirada ao que se coñece como Off-Broadway, que suma un conxunto de teatros que, sen deixar de acoller espectáculos dramático-musicais que tantas vexes se transfiren a Broadway (con teatros de maior capacidade en todos os sentidos), deciden a principios dos anos cincuenta apostar pola literatura dramática máis contemporánea, do país e do exterior. Coa chegada a Nova York do espectáculo, comeza unha polémica que aumenta cando en 1993 o Royal Court Theatre de Londres, sempre tan atento ás novas tendencias na escrita, produce unha nova escenificación de Oleanna con dirección de Harold Pinter.

Poucos anos antes, en 1991, no Senado dos Estados Unidos de América tiña lugar unha longa audiencia coa finalidade de proceder ao nomeamento de Clarence Thomas (un xuíz conservador en extremo) como membro da Corte Suprema, proposto polo presidente George H. W. Bush, igualmente conservador. A audiencia alongouse toda vez que unha muller, Anita Hill, acusou naquela altura ao xuíz Thomas de acoso sexual, pois Anita traballara con el como secretaria. Un longo proceso que mostraba as eivas dun sistema político e xudicial que tantas e tantas veces condena a morrer persoas inocentes, sen sequera mostrar arrepentimento como aconsella a Biblia, libro cabeceiro de tantos. O linchamento ao que foi sometida Anita Hill por atreverse a denunciar un poderoso segue a ser un fito na longa loita pola igualdade de xénero e pola dignidade de todas as persoas.

De forma inmediata Oleanna pasou a ser considerada pola crítica e polo propia público espectador como unha recreación daquela controversia sobre o acoso sexual. E por primeira vez na historia, unha problemática tan importante e tan presente en empresas ou en institucións como as universidades, e nas relacións cotiás entre as persoas, se convertía en tema de debate nacional, e comezaba a ter a consideración de delito. Velaí a importancia daquela primeira denuncia de Anita Hill, pois con ela unha práctica tan habitual coma o acoso sexual inundaba os medios de comunicación, para consternación dos hipócritas e vergoña dos falsarios. Velaí tamén a importancia histórica de Oleanna, para alén dos moitos merecementos que posúe como texto dramático, e que tanto gabou Harold Pinter. Por iso, para alén dos usos escénicos da peza, Oleanna é un texto moi presente en centros de ensino nos que serve de escusa para analizar en profundidade un dos males que padecen tantas sociedades: considerar ao outro un simple obxecto para o goce propio. As cifras sobre acoso sexual nas sociedades occidentais, quer no traballo quer no espazo escolar, arrepían, e, mentres tal cousa acontece, unha parte importante da sociedade mira para outro lado, como adoitan facer os cómplices. Como en España, como en Galicia.

No ensino

Pero en Oleanna temos moito máis que unha situación conflitiva entre unha alumna, Carol, e un profesor, John, pois recrea o que cabería considerar como os efectos dunha mala educación, que se volve mala cando o profesorado non cumpre adecuadamente as súas funcións, entre as que está a de poñer todos os medios necesarios para que os alumnos aprendan e sobre todo aprendan a aprender. Mesmo sen querelo, seguramente, Mamet constrúe en Oleanna unha dura crítica a un sistema educativo asentado nunha retórica profesoral que presta moi pouca atención ao alumnado e ás súas circunstancias, especialmente a aquel alumnado que, procedente das clases menos favorecidas, reclama o dereito a ter un soño, a ter un título, a ser coma os demais, á unha educación para todas e todos.

Un sector da crítica, especialmente do feminismo máis radical e por tanto máis tradicional e conservador, atacou duramente a peza e ao seu autor. No primeiro caso por ter creado un personaxe, Carol, con pouco atractivo aparente no plano intelectual, e no segundo pola suposta misoxinia dun autor, que, malia ser un conservador declarado e convencido, en moitas das súas pezas, mostra un retrato realmente aterrador da sociedade norteamericana, como acontece en Sexual Perversity in Chicago (1974) ou GlenGarry Glen Ross (1983). Mamet mostra o que hai, o que somos, non o que debería ser ou haber ou o que deberiamos ser, e por iso as súas pezas carecen do dogmatismo que pode abrollar por veces en obras como Writing in restaurants (1977) ou en Verdadero y falso. Herejía y sentido común para el actor (Alba Editorial, 2011). Pasen e lean.