As cancións que lles cantaban aos cativos
Un texto de Raúl Dans
Manuel F. Vieites
A Revista Galega de Teatro, que sempre publica un texto dramático con
cada nova achega, inclúe nesta ocasión no seu número 88, do último trimestre de
2016, unha peza ben interesante dun dos dramaturgos máis prolíficos e notables
das nosas letras, pois en tempos en que tantos supostos escritores foxen da
palabra coma se nela habitase a peste, el segue apostando por un modelo de
creación dramática que cada día se fai máis necesario para explorar os
conflitos do presente. Falamos de Raúl Dans e da obra As cancións que lles cantaban aos cativos, coa que en 2015 gañou o
Premio SGAE de Teatro Enrique Jardiel Poncela na súa edición número XXIV, e que
foi escrita de primeiras en galego. Estariamos pois ante un texto que se pode
encadrar dentro diso que se coñece como autotradución, fenómeno do que se ocupa
a traductoloxía e grupos de investigación como BITRAGA, que traballa desde a
Universidade de Vigo.
Ten contado o autor que
a idea da peza xorde a raíz do que se ten denominado Vía Nanclares, ese
programa de visitas e conversas entre presos e presas de ETA e familiares das vítimas
do terrorismo. Unha vía para o encontro que ao mellor non busca tanto a
reconciliación, ou a redención, canto o recoñecemento, para que unha parte
poida ver a outra e escoitárense, aínda que como afirmará Miguel o perdón sexa
un imposible. Un recoñecemento do outro sempre necesario para que cada quen
poida atopar un lugar en todas as rúas e deixar de ser invisible, ocupando así
un lugar no mundo; para atopárense na conciencia propia cando os discursos de
todas as xustificacións posibles os abandonan.
A peza recrea o encontro
entre eses dous mundos, que de partida serían o das vítimas e o dos seus
verdugos (xente que mata e xente que morre, sen máis retóricas), e mostra o
momento en que unha vella militante de ETA, Rosalía, sae da cadea e intenta
reconstruír o seu lugar no mundo, como o vén facendo Miguel, un editor que
queda viúvo por mor dun atentado de ETA. Miguel ten un fillo, Brais, a quen o
devalar do tempo lle vai presentar dúbidas e preguntas sobre unha nai ausente,
e sobre a que o segredo máis atroz non é o do seu asasinato nun campón dun
monte do norte. Un mozo que busca desesperadamente respostas que finalmente
desexará non ter atopado. Rosalía ten unha filla, Amaia, que tamén vive o
inferno de non ter respostas para tantas preguntas. Catro historias de vidas
truncadas, que tamén remiten a moitas outras historias, as de todas esas
persoas que senten que non teñen un lugar no mundo, que viven coa sensación de
estaren desterradas da realidade e que só poden transitar pola periferia do
posible. Xentes, sen pasado, sen presente, sen futuro. O conflito particular tórnase
universal.
O tema elixido é complexo
no seu tratamento, especialmente cando se tenta recrear na perspectiva dos
verdugos e das vítimas, pois nunha perspectiva esencialmente humana, non
podemos deixar de sentir que tamén Rosalía é unha vítima, esa muller que na
soidade do cárcere tenta atrapar a vida enteira por medio dunha fotografía
dunha filla perdida para sempre, aniñando todas as culpas posibles. Unha muller
que sabe que para ela non haberá redención xamais, que tampouco ela non terá un
lugar no mundo, illada de todas e de todos, ausente para sempre, condenada a unha
invisibilidade que se activa na presenza, como lle acontecía a Hester Prymme, o
personaxe central da novela The Scarlet
Letter (185o) de Nathaniel Hawthorne.
Como pano de fondo tamén
atopamos aquel texto de Franz Fanon titulou Les
damnés de la terre (1961), un manifesto anticolonial que prendeu con forza
en medio mundo e influíu en moitos movementos e pensadores. Con Fanon agroma
con forza a idea dunha valoración positiva da violencia como elemento necesario
para a liberación, que foi asumida sen moitas consideracións por un sector da
esquerda europea e mundial. Pero tamén unha visión binaria da realidade,
asentada en dicotomías e antinomías, como aquela que aínda separa as xentes en
españolistas e nacionalistas, desprezando o pensamento complexo.
Na procura do estilo
Un dos feitos que máis
poderosamente chama a atención na obra de Dans é a escolla dos mundos dramáticos
que cada texto constrúe, e nos que semella haber unha non disimulada apetencia
do rural, como en Martin McDonagh, e tamén en John Millington Synge ou en Ramón
María del Valle-Inclán, tres autores que mostran a dimensión máis bárbara e
cruel do ser humano. Algo diso agroma en pezas de Raúl coma Matalobos (1993) ou Estrema (1999), a Galicia irredenta. Non obstante as pezas mellores
na nosa opinión son aquelas nas que tenta recrear esa Galicia urbana que
permanece agochada na produción audiovisual galega, á que Dans tamén contribúe
como guionista. Falamos de Derrota, Premio Born de Teatro en 1997 e logo
editada por Xerais en 1999, ou Foreber,
editada na Revista Galega de Teatro
en 2000, que aínda agarda a ser espectáculo na escena
E polo medio temos Confesións dun practicante. As aventuras dun
dramaturgo en Galicia (2004), un
volume con ensaios de moi diversa factura onde se deixa sentir a pegada do seu
admirado David Mamet, especialmente da colectánea Writing in restaurants (1987). O que dá conta, na nosa opinión,
dunha procura estilística permanente, como se non acabara de callar ou cadrar
esa poética que por veces agroma con forza en textos breves coma os contidos en
Nun mundo hostil (2008). Acontece
coma con Howard Barker, autor dunha obra inmensa na que destacan especialmente
as pezas breves, como as que conforman The
Possibilities (1987). Dramaturgos todos eles no mellor sentido da palabra e
das palabras, e sempre coas palabras.