maderne / crítica literaria e teatral... E POLÍTICA

un espazo para partillar críticas, comentarios, reseñas e outros documentos sobre literatura, teatro, arte, cultura..., amenizado por Manuel F. Vieites




lunes, 27 de junio de 2016

Voaxa e Carmín, un texto de Esther F. Carrodeguas sobre as Dúas Marías de Santiago de Compostela


As dúas Marías

O espectáculo da dignidade

Manuel F. Vieites


Nalgún dos magníficos estudos en que constrúe a historia do movemento anarquista no país (A CNT na Galiza, Laiovento, 1994), Dionisio Pereira conta que o Centro de Estudios Sociales Germinal da Coruña, chegou a ter, por volta de 1936, unha biblioteca con máis de 8.000 volumes, entre os que destacaban títulos como La conquista del pan (1892), do que era autor Piotr Koprotkin, científico e naturalista ruso que detestaba a estirpe na que nacera, a da nobreza latifundista que a primeiros do século vinte mantiña bens e propiedades grazas ao traballo dos servos, palabra que naquel país era sinónimo de escravo. Aquela biblioteca, coma outras, foi queimada, como se queimaban na Alemaña nazi, cando o golpe de estado de Francisco Franco desatou a barbarie.
 
Maruxa (1898-1980) e Coralia (1814-1983) eran dúas mozas de Compostela, fillas do zapateiro Arturo Fandiño e da costureira Consuelo Ricart, como tamén o eran Manuel, Alfonso e Antonio, militantes coma o pai da CNT.  Encarna Otero ten escrito que adoitaban pasear polas rúas da cidade vella, lucindo os vestidos que elas mesmas facían, e naquela época de tantas esperanzas, acompañadas de Sarita, a terceira María, que morreu nova. Pero cando se desatou a barbarie, as bestas vencedoras non só queimaron libros; tamén cometeron miles de asasinatos e perseguiron sen tregua a todas aquelas persoas sobre as que se formulase a máis mínima sospeita de colaboración ou simpatía republicana. E así perdemos a Ánxel Casal Gosende, a Camilo Díaz Baliño ou a Xaime Quintanilla, e un longo e anónimo etcétera, lembra Encarna Otero, que cómpre aínda recuperar, a pesar da desmemoria da dita Academia Galega, digo eu.
 
Nese contexto de represión, de interminables noites de pedra, de berros e silencios, e de hordas falanxistas con sede de sangue dominando as rúas, hai que situar este texto de Esther F. Carrodeguas, Voaxa e Carmín, co que obtén en 2015 o Premio Abrente de textos dramáticos, e que nos chega agora da man de Difusora,  acompañado dun prólogo de Fabrice Corrons e dun epílogo de Encarna Otero. Un texto que acerta cando foxe da mirada histórica e aposta por unha recreación da peripecia vital das dúas mulleres en clave máis humana e universal, máis atenta aos valores que acubilla a experiencia e a presenza.
 
Michel Foucault ten explicado (Folie et déraison, 1961; Surveiller e punir, 1975), como a sociedade establece unha disxuntiva entre o que considera normal e o que se afasta da norma, e neste caso tamén distingue entre o que é permisible e o que non, sinalando o que debe ser illado e recluído. Pois como ten explicado Giles Deleuze (Qu'est-ce que la philosophie?, 1991), prodúcese unha transición entre a sociedade disciplinaria e a sociedade de control, cando o espectáculo punitivo desaparece da esfera e da ollada pública (fusílase de noite, contra unha parede, cabo dunha gabia), para deixar espazo a un mecanismo moito máis eficaz: aceptar a submisión, o illamento e a reclusión, a causa do medo, do pánico, do terror.
 
Contra eses mecanismos de control social acaban por rebelarse Maruxa e Coralia cando deciden volver ás rúas, pero non como as mociñas de cando Compostela respiraba liberdade, senón na súa condición de suxeito que son se deixa construír (e recluír) polos outros, senón que se afirma publicamente pois nesa afirmación, nesa recuperación do espectáculo da diferenza e da diverxencia (que diría Derrida), por ser rechamante, o suxeito paseaba e mostraba a súa dignidade, convertido en símbolo dos efectos da represión. Fose un mecanismo de defensa, fose un indicio evidente de tolemia, ou ao mellor unha máscara sabiamente construída, o paseo das Marías, como recrea este texto, non deixaba de ser un exercicio de lucidez nunha sociedade enferma, a franquista. Lembranza viva da barbarie máis infame, que aínda hoxe permanece agochada, grazas aos máis.

Performance

En 1964 a artista conceptual Joko Ono realizaba no Yamaichi Concert Hall, de Kyoto, Xapón, a presentación escénica titulada Cut Piece, na que pedía ao público que cortase coas tesoiras que puxera cabo dela, o vestido que levaba posto. Pouco a pouco o corpo feminino aparecía nu, sen a protección da roupa, dispoñible, desvalido. Unha maneira de denunciar os roles que a tradición oriental e occidental concede ás mulleres, e as maneiras en que os homes exercen un poder bruto e unha violencia ancestral. Con ela, habería que citar a presenza posterior do pintor José Pérez Ocaña paseando a súa diverxenia pola rancia rambla barcelonesa nos primeiros setenta, para espanto da burguesía local. Volver visible o silencio.

Salvando as distancias que queiramos establecer, cabería analizar o paseo das Marías atendendo ás claves da presentación ou da acción escénica, pois esa presenza na rúa, que para elas era un acto cotiá, aínda que cun ton ritual, no contexto da época era unha acción extracotiá da que emerxía con forza o concepto de persoa escénica, esa que se sitúa no contexto da presentación ou da acción establecendo con claridade que a mesma se debe entender como un xogo de roles. E nese xogo de roles as dúas irmás atoparon unha maneira de presentarse ante a sociedade e lembrarlle o que eran: dúas vítimas da represión, da violencia e da barbarie. Unha maneira de dicirlle aos seus propios violadores: non esquecemos. Dúas pioneiras, dúas precursoras. Quen o soubese daquela!

sábado, 18 de junio de 2016

As Irmandades da Fala e o teatro. Un rascunho

-->
As irmandades da fala e o teatro



Cara un teatro nacional



Manuel F. Vieites


A finais do século XIX o teatro era unha das manifestacións culturais mais importantes; presente alí onde houber un palco no que representar, e palcos, grandes e pequenos habíaos en todas as cidades, vilas e lugares de Galicia, pois eran espazos fundamentais da sociabilidade, onde tiñan lugar as celebracións centrais da comunidade, desde os autos e copras dun Entroido que aínda mantiña as esencias dunha festa cíclica á presentación de pequenos parrafeos e monólogos a cargo de artistas locais. 

En 1896 Galo Salinas Rodríguez, editor da Revista Gallega (1895-1907), publicaba Memoria acerca de la Dramática Gallega, causas de su poco desarrollo e influencia que en el mismo puede ejercer el regionalismo (sic.) que vai ser unha das primeiras defensas do uso do teatro como factor para a galeguización da sociedade, ben que baixo parámetros rexionalistas, moi debedores da idea da pequena patria, que se vai concretar coa permanente invocación da terriña. Aquela revista vai ser tamén o voceiro da denominada Liga Gallega (sic.), promovida por destacados intelectuais do nacente galeguismo que participaban na Cova Céltica, un faladoiro onde xa se deixaba sentir algunha idea da Liga Gaélica, creada en 1893 por Douglas Hyde, autor do famoso manifesto The necessity for de-anglicising Ireland (1892), que supoñía unha reivindicación motivada da recuperación, mantemento e promoción da lingua, da literatura e da cultura gaélicas e do abandono da lingua inglesa.

Cando en 1916 nacen as Irmandades da Fala, son moitas as persoas que xa saben da importancia da creación escénica como instrumento, ferramenta ou recurso para a promoción do ideario galeguista, para a posta en valor da lingua e para a difusión dunha visión dinámica e moderna do movemento. Entre elas están Manuel Lugrís Freire, autor dos textos nos que se apoian os primeiros espectáculos de éxito da escena galega, producidos pola Escuela Regional Gallega de Declamación (sic.), ou Antón Villar Ponte, a voz que con maior insistencia e máis sólidos argumentos explica a misión galeguizadora do teatro.


Naquela defensa dun teatro propio latexaba a convicción de que era necesario ocupar os espazos públicos de expresión e creación cultural, situar a lingua galega nos templos da arte e configurar unha esfera pública galega, pero tamén loitar contra a hexemonía do teatro de expresión castelá neses mesmos templos da arte que eran os teatros. Lembremos que cando en 1892 se presenta na Coruña o espectáculo A Fonte do Xuramento, de Francisco María de la Iglesia, con dirección de Francisco Lumbreras e Noelia Rofast como Minia, desde La Voz de Galicia un crítico local ataca con vehemencia o evento, e mesmo a posibilidade de que o texto se puidese publicar, como se anunciara.


Unha parte importante da sociedade galega entendía daquela, como agora mesmo, que o galego se podía consentir como lingua de uso cotiá entre os sectores menos letrados do corpo social, pero o seu uso carecía de sentido nos sectores cultos. Así, un artigo anónimo publicado en 1928 na revista Vida Gallega, que daba conta da estrea de Trebón, de Armando Cotarelo, pola Agrupación [Dramática] Gallega (sic), lamentaba o que o espectáculo resultase totalmente inverosímil, polo feito de que persoas de elevada condición social falasen entre elas na lingua vernácula. Velaí os vellos prexuízos contra os que as Irmandades, e as moitas agrupacións escénicas que crearon en toda Galicia e alén mar, tiveron que loitar. Velaí os vellos prexuízos contra os que hai que seguir loitando, para lograr que a lingua galega sexa unha lingua de arte, ciencia e cultura por dereito propio. Pois aínda sendo lingua crioula, é a lingua desta terra, a nosa. 

O Conservatorio

Un dos maiores logros das Irmandades foi a posta en marcha do cadro de declamación do Conservatorio Nacional da Arte Galega, promovido por Antón Villar Ponte, coa participación necesaria de Fernando Osorio do Campo como director de escena. Coa colaboración de Ramón Cabanillas, que escribe o texto, aquela compañía de teatro presenta en 1919 o espectáculo A man de Santiña, que vai ser un fito no tránsito entre o rexionalismo e o nacionalismo literario, que diría o amigo Xoán González Millán. Unha nova forma de ver, recrear e representar na escena un país que quer deixar de ser “terriña” para ser “A Terra”.

O Conservatorio quixo traer a modernidade escénica a un país onde a lingua, malia os esforzos duns poucos galeguistas, era falada en exclusiva por labregos e mariñeiros, razón pola que sectores importantes do galeguismo máis conservador e tradicional, se opuxeron con estrondo ante a posibilidade de dar un verdadeiro pulo a un teatro moderno na forma e no fondo. Velaí a negativa dun sector da Irmandade coruñesa a estrear a peza Donosiña, de Xaime Quintanilla, que finalmente levaría á escena Toxos e Frores en 1920, ante as protestas de intelectuais como Manuel Comellas Coimbra. Xentes conservadoras, tradicionais, amantes da terriña, do enxebre, da cousa típica, como as que agora mesmo insisten na mesma visión, que non é de país senón de paisiño. Así nos vai.

domingo, 5 de junio de 2016

Encontros do teatro de Galicia e o norte de Portugal. De Terra de lobos ao TEATRAgal

-->
20 anos de Terra de Lobos
20 anos de Teatragal
Manuel F. Vieites

Nestes días en que lembramos o traballo inxente das Irmandades da Fala, son moitas as persoas que cumpriría nomear na hora de falarmos do teatro e da escrita dramática, dous ámbitos aos que aqueles irmandiños prestaron especial atención. Destacan, para o caso que nos vai ocupar, Xaime Quintanilla, que tanto pulo deu ao saudosismo en pezas como Alén, ou en novelas como Saudade, ou Fernando Osorio do Campo, nado na Coruña, criado en Lisboa e formado alí, na Escola de Arte de Representar, que volta a Galicia para non ser declarado prófugo en España, momento en que coñece a Antón Villar Ponte, que o suma á causa das Irmandades como director de escena. Velaí temos un dos primeiros referentes na construción de pontes de tránsito e de espazos de encontro entre Galicia e Portugal no eido teatral. Máis non só, pois houbo e hai outros campos nos que esa relación se ten mostrado especialmente produtiva e rica para ambos países, como poden ser os das ciencias da educación, a historia ou os estudos culturais en toda a súa diversidade.


Desde mediados dos setenta profesores e creadores como Carlos Fragateiro, Julio Cardoso e João Luiz visitan Galicia como tamén o fan numerosas compañías de teatro entre as que podemos lembrar O Realejo, A Barraca, Teatro Art’Imagem, Seiva Trupe ou Pé de Vento, que participan en festivais de teatro celebrados en Cangas, Cariño ou na comarca denominada Ferrol Terra. De igual maneira, grupos galegos van aparecendo en eventos como o Festival Internacional de Teatro de Expressão Ibérica, que arranca en 1977 e ocupa o lugar deixado por aquel Festival de Teatro que se crea en Vigo en 1972, ou Fazer a Festa, os dous con base na cidade de Porto.

 
Con estes antecedentes e coa vontade de partillar ideas e proxectos, en setembro de 1996 en Cangas e en outubro do mesmo ano en Viana do Castelo, iniciaban andaina os Encontros de Teatro de Galicia e o Norte de Portugal (ou Teatragal, teatro na Gallaecia), que volverían celebrarse en 1997, e cos que se construiría a revista Ensaio, que nos seus dous primeiros números editaba as actas daquelas xornadas de longos e apaixonados debates. Logo viría o Premio de Teatro Eixo Atlántico, gañado na súa primeira edición por João Carlos Guisan Seixas ou o FESTEIXO (Festival de Teatro do Eixo), pero tamén o Congreso Internacional de Animación Teatral, que publicaría un libro que pasou a ser unha das primeiras referencias no campo para a comunidade iberoamericana, e finalmente as diferentes liñas de coprodución e troco de espectáculos que aínda continúa. Unha historia longa e ben frutífera que aínda está por investigar e historiar.

 
Hai uns días, a Universidade do Minho e a Compañía de Teatro de Braga, da man do profesor Xaquín Núñez Sabarís e do director de escena Rui Madeira, xuntaron en Braga algúns dos protagonistas daqueles encontros (Julio Cardoso, Manuel Guede, Xulio Lago, María Barcala, Jose Martins) con novas voces da escena coma Fefa Noia, Marta Pazos, Fran Núñez ou Roberto Pascual, para ver que queda de todo aquilo, que quedou por facer, ou maneiras para construír un futuro común, como tamén se demanda noutros sectores produtivos. Un diálogo aberto entre xeracións que debe proseguir.

 
Alén das realizacións concretas (espectáculos, festivais, troco de creadores ou programas de difusión) o Teatragal serviu sobre todo para ver outras formas de concibir a organización teatral, en especial para comprender que os teatros teñen que estar habitados por compañías que co seu traballo diario dean sentido e utilidade a uns edificios agora baleiros. Co Teatragal colleu forza e sentido un concepto central para unha verdadeira normalización do sistema teatral e para a súa equiparación á realidade europea, onde os teatros son centros de creación, difusión e promoción. Pero tamén colleu corpo a proposta de crear en Galicia unha Escola Superior de Arte Dramática. Fitos para entender o valor real daquela experiencia.  

Terra de Lobos


Partindo de varios relatos contidos en Arraianos (Xerais, 1991), unha das achegas máis notables da narrativa galega de todos os tempos que lle debemos a Xosé Luís Méndez Ferrín, Antonio Torrado escribe unha peza sobre a que se asentou aquel espectáculo titulado Terra de Lobos, que se estreaba en abril de 1996 con dirección de José Martins, producido conxuntamente por Teatro de Ningures e o Teatro do Noroeste / Centro Dramático de Viana. Con esa peza comezou unha das xeiras máis dinámicas e produtivas nas relación teatrais entre as xentes da vella Gallaecia, que segue aínda por vieiros ben prometedores.
 
Terra de Lobos foi o detonante de moitas cousas, e velaí pezas tan notables como A burla do  galo (2000) ou Mar revolto (2001) escritas por Roberto Vidal Bolaño, ou a presentación en Galicia de Jean-Luc Lagarce, coa escenificación no Centro Dramático Galego da súa magnífica peza Eu estaba na casa e agardaba que a chuvia viñese, en 1999 con dirección de J. Martins. Promoveu que xentes moi diversas elaborasen proxectos conxuntos, como agora o fan compañías galegas tal que Voadora e Limiar Teatro, ou Teatro Oficina de Guimarães, ou como o volve facer o Centro Dramático Galego con Fefa Noia, e que dan mostras dun “emprendemento” exemplar. Son iniciativas moi necesarias que cómpre potenciar desde as diferentes institucións e organismos que tanto proclaman as oportunidades dese espazo común que vai de Ortegal a Faro, sen esquecer a lusofonía enteira, como reclama a Lei Paz-Andrede, que xa latexaba naqueles encontros de 1996 e 1997 co Teatragal. Saber da historia para mellor entender o presente.