Para unha teoría do drama fractal / Towards a theory of fractal drama

Memorial das feridas

Unha dramática fractal

Manuel Francisco Vieites

Faro da cultura

En 1999 o profesor alemán Hans-Thies Lehmann publicaba un volume titulado Postdramatisches Theater, no que propoñía o termo “posdramático” para agrupar todo un conxunto de textos e de espectáculos que destacaban por ir alén da vella teoría aristotélica que mesmo agromaba con forza nos textos últimos e nos espectáculos derradeiros do modernismo máis radical, de Samuel Beckett a Jerzy Grotowski. Anos antes, en 1991, Michael Vanden Heuvel publicara Performing Drama / Dramatizing Performance, un interesante estudo sobre as estratexias textuais das vangardas últimas, no que xa abrollaba algunha referencia a Ilya Prigigone quen escribira sobre o caos, a disipación e a fin das certezas. Escher pintou moi ben ese mundo.

Resulta difícil concibir o posdramático como non sexa falando da morte, cando menos se coa palabra drama se refire aquilo que sempre referiu: a acción. Por iso Johannes Birringer, ao analizar esas tendencias escénicas novas en Theatre, Theory, Postmodernism  (1991), falará de teatro posmoderno, como tamén o fará, por exemplo, Hussein Al-Badri nun recente ensaio titulado Tony Kushner's Postmodern Theatre: A Study of Political Discourse (2014), onde analiza polo miúdo a xenealoxía e aspectos centrais do concepto. En termos científicos, a idea do “posdramático” é unha aporía, un imposible. Por iso ten máis sentido falar de drama posmoderno, ou quizais, de drama fractal.

Na literatura dramática máis contemporánea atopamos pezas que rompen cos vellos moldes e xeran formas novas para compoñer a textualidade. Entre eles podemos ler en lingua galega a magnífica Máquina Hamlet (1979), de Heiner Müller, traducida ao galego por Catuxa López Pato. Da mesma maneira novas teorías propoñen formas novas de explicar a realidade, e o universo cobra unha forma insospeitada, a mesma que eses textos que nos sorprenden pois na súa composición obedecen as leis dun paradigma diferente. Nun libro publicado en 1971, The Dismemberment of Orpheus: Toward a Postmodern Literature, Ihab Hassan, mostraba con requintada precisión os que consideraba trazos da posmodernidade literaria, entre os que destacaba o concepto de rizoma, que aplicado á obra literaria nos conduce ao concepto de fragmento, sendo así unha suma de fragmentos sen aparente orde nin concerto e que non se relacionan estre si de forma xerárquica, e semellan manter unha causalidade asentada no azar.

Se a obra se compón de múltiples fragmentos, mesmo é posible que cada fragmento teña o seu propio mundo de referencia, polo que nunha obra poderían existir múltiples “cronotopos”, que diría Mikhail Bakhtin, e podería darse o caso de que personaxes que semellan estar xuntos habitasen cronotopos diferentes. A obra reflicte mundos paralelos que se mostran e se mesturan en función da actividade mental e física do suxeito, e por iso o mundo que lemos na páxina ou vemos no escenario semella carecer de sentido en tanto o tomamos por un todo que xamais será. O absurdo e o surrealismo, porén, quedaron atrás.

Non deixa de ser curioso que a ilustración da capa deste obra dramática de Alfonso Pexegueiro, Lapsus. A comedia de existir, queira, ou veña, dalgún modo, insinuar as figuras imposibles de Maurits Cornelis Escher (1898-1972). A obra de Pexegueiro está composta de microescenas que cobren o abano dunha existencia fragmentada, cunha forma irregular, incompleta, como a percepción mesma que nós temos das cousas. O propio título da obra, Lapsus, xa fai referencia a ese carácter quebrado da experiencia que o autor nos quere trasladar nun xogo permanente de mestura de planos cos que capturar e reconstruír a infancia e con ela a vida enteira. Unha denuncia sagaz, apaixonada, inquietante, da humana condición e unha defensa intelixente de formas novas de facer no campo literario.

Paratextos

O volume este de Alfonso Pexegueiro, editado por Axouxere, contén unha peza breve, nas últimas páxinas, un poema escénico titulado Días lentos, que leva o subtítulo de Hikikomori, e que, seguindo un texto de Jean-Michel Devenau, investigador especializado no escravismo occidental, dedica a Belit Silim, unha escrava a quen a sociedade a condena á reclusión, ao silencio, á invisibilidade, sen que iso supoña un acto de afirmación senón unha imposición brutal. Un monólogo sobre a desposesión que recrea, porén, a vontade de non deixar xamais de comezar de novo, mesmo sabendo que a derrota é a única recompensa a unha procura inútil pero inevitable. Un monólogo que fixo parte do espectáculo Arquitecturas interiores que Carolina Fernández Fraga presentara en Ferrol en 2009. Contén o volume outros textos, que se poden considerar como paratextos que axudan a entender, a explicar, ou mesmo a situar esa comedia do existir. Entre eles temos unha presentación do poeta David Souto Alcalde, e algunha carta que este e Pexegueiro intercambian en relación coa obra. Dous textos dramáticos con alcance poético para ler de vagar, para andar todos eses mundos, todos eses universos contidos na memoria, para abrir as portas a todas as lembranzas, sen renunciar a ningunha, mesmo as que fan adoecer. Paratextos da existencia propia.

     

   

Teatro domestico, acedo, crítico...

-->

Teatro doméstico

Sobre un texto de Santiago Cortegoso

Manuel F. Vieites

Faro da Cultura

O raclette é un tipo de queixo producido na Suíza, no cantón de Valais, pero tamén é un aparello doméstico, una sorte de pequena grella de interior ou de salón (feita de metal, tamén con pedra natural, e mesmo con niveis), na que se poden preparar toda sorte de alimentos, de xeito que situado o tal trebello no medio dunha mesa permite que os comensais poidan derreter un anaco de queixo, preparar carnes e verduras, dourar peixes e marisco, ou facer mesmo una filloa. Así todas as persoas cociñan o que mellor entenden, pero tamén poden partillar aquilo que queiran. Unha cea comunal no mellor sentido da palabra, na que todo se pode acabar por mesturar, tamén as vidas, os desexos e as paixóns dos que comparten mesa e mantel, que por debaixo deste pode pasar de todo. Esa grella comunal tamén pode ser, como se propón neste texto que presentamos, unha metáfora ben atinada sobre a vida, pois na fin en calquera momento na nosa peripecia aparece quen menos agardamos.

Raclette vai ser o título da peza dramática coa que Santiago Cortegoso Calvar gañe o Premio Álvaro Cunqueiro para Textos Dramáticos no ano 2014, e que, editada por Xerais, se vén sumar a un monllo de pezas entre as que lembramos Hamster (2008), 0,7% Molotov (Premio Rafael Dieste en 2009), Casa O’Rei (2010) ou A filla de Woody Allen (2011). E como electrodoméstico mínimo, a raclette é o elemento que xunta arredor dunha mesa persoas que finalmente van compartir unha terrible desgraza, unha desas miserias cotiás que tan ben caracterizan o inferno doméstico de todos os días. Pois a acción transcorre no ámbito doméstico, nese momento en que as persoas falan dos acontecementos do día, sentados ou movéndose arredor desa mesa que, en tantos fogares, constitúe aínda o eixe da interacción social, pero tamén o espazo no que se manifestan tantas comunicacións patolóxicas. Un espazo no que sempre aboia unha sorte de negrume existencial, a mesma que tanto caracterizaba aquelas películas terribles que nos anos cincuenta fixo en España o director Marco Ferreri, con guións magníficos de Rafael Azacona. Pasou o tempo, pero as miserias, na súa esencia, non mudaron.

Nesta peza resulta relevante o xogo que se produce entre o manifesto e o latente. No primeiro plano asoman dúas parellas, e unha terceira convidada pero incompleta (hai un personaxe ausente, mesmo do móbil), cos seus problemas e lideiras cotiás, despois de que a paixón primeira se afogue no pozo do costume, na relación mercantil. O mosaico social está integrado por un actor de teatro alternativo aferrado ao seu fracaso, unha axudante de dirección dunha serie de TV que quer ser hedra, unha enfermeira ecolóxica, un xornalista en paro que soña con ter google na cachola, unha zoóloga, o home ausente, e dous nenos. Un mosaico co que achegármonos a moitos dos problemas que estragan a condición humana, e sobre o que Cortegoso Calvar deita unha mirada especialmente aceda. Ninguén queda inmune.

Mais en primeiro termo temos eses dous nenos, un deles morto, sen que de primeiras se saiba moi ben a causa, e o outro co degoiro suposto de ser unha estrela televisiva, mais pendente da decisión que tome unha nai con argumentos moi contraditorios cando venta diñeiro. Como pano de fondo, latexando con forza, unha serie de cuestións especialmente relevantes no momento actual, e entre elas a situación do teatro de noso, pero especialmente a do audiovisual. Na fin a serie da que o neno Mateo está chamado a desempeñar un rol fundamental leva por título Lonxe do ruído. Volver ao rural, ao enxebre, á vella Galicia irredenta de sempre, ao século dezaoito, como se non fose posible imaxinar, recrear e construír outro país.

             

A preguiza

Neste peza asoman como pano de fondo temas especialmente relevantes no día de hoxe, pois o lector acabará por saber que a causa da morte do neno morto, non é outra que a deriva comercial que está afectando a sectores estratéxicos, e que pon en risco o que Edgar Morin definira en 1999 como identidade terreal da especie humana. Unha especie que en poucas décadas estará en perigo de extinción.

Como é posible que un dos países, falo de España, con maior potencial para o desenvolvemento de enerxías renovables teña renunciado a tirar delas os recursos que outros países tiran do petróleo? Como é posible que países como España ou Portugal teñan renunciado a manter activa a produción de alimentos básicos e teñan delegado esa función en multinacionais da alimentación? Nalgún momento da peza, Verónica reclama a independencia alimentaria que alentan as hortas urbanas, e que se relaciona con esa soberanía alimentaria necesaria para que un país poida alimentar aos seus habitantes.

Raúl, na súa devoción extrema polo fracaso, exemplifica moi ben esa preguiza moral que nos invade, e que nos impide actuar fronte a unha extinción segura. Resistencia a pensar, vagancia da alma e da cabeza, subliña Verónica. Sen dúbida. Xa o dixo Castelao, mexan por nós...