Galicia, terra de faraóns? Culturas nas cidades e cidades de culturas. Un vello artigo recuperado de Tempos Novos en relación a cuestións recentes, a un espectáculo de Talía e a unha sala de teatro de Vigo, Ártika. Quen queira entender...

Un dos problemas da condición posmoderna é o carácter relativo das ideas, das condutas, das presenzas, o que permite criticar cunha man e louvar coa outra. 

Cando en Galicia abrollou o governo bipartito e bicéfalo de Touriño e Quintana todas aquelas voces que antes, en tempos de Manuel Fraga, criticaban a “cidade da cultura” de súpeto descubriron as súas enormes posibilidades, e mesmo se crearon comisións de traballo para deliberar o que alí se podería facer. Mesmo se pensou nunha sorte de comisión de comisións para desde o monte das pegas organizar a cultura galega enteira. E houbo xornadas e mesas de debate, e moito ir e vir, e moito ruxe-ruxe. Moi poucas voces se manifestaron en contra daquel despropósito. 

Quen subscribe publicou o artigo que máis abaixo se pode ler na revista Tempos Novos. E seguimos pensando o mesmo. Cada quen é dono dos seus discursos pero tamén das posicións que asume. Quen subscribe entende, con toda a humildade do mundo, pero cos argumentos que seguen, que fronte a unha “cidade da cultura” hai que promover as culturas todas das cidades todas, das comarcas todas e das vilas todas. Para sermos sendo cultura. Diso estamos a falar, pero tamén das culturas que cómpre promover, analizando tamén as ideoloxías que alentan determinados discursos artísticos e estéticos. Pois todo acto é político, tamén estas palabras que escribo.

Sabemos ben que o pensamento binario non é moi aconsellable, pero por veces cómpre responder aquella vella pregunta que tantas voces cantaron, tamén o Billy Bragg. 

Galicia, terra de faraóns?

Culturas nas cidades e cidades de culturas

Manuel F. Vieites

Tempo atrás escribiamos, nestas mesmas páxinas, que fronte á idea dunha cidade da cultura o que había que potenciar eran as culturas das e nas cidades, vilas, aldeas... de Galicia. Diciamos que fronte a un modelo centralista como o que se formulaba, e se formula, desde o Monte Gaias, ou monte dos faraóns, cumprían propostas federalistas, republicanas e non centralizadoras, que potenciasen un desenvolvemento harmónico de todos os territorios, en toda a xeografía do país.

Galicia non é un país rico. Despois de tantos anos, seguimos sendo “obxectivo número un” en Europa, o que non deixa de ser unha avaliación negativa da nosa capacidade para crear riqueza, para aproveitar posibilidades de desenvolvemento. Este non é o Sultanato de Brunei, e mesmo que houbese fondos a esgalla tampouco sería oportuno facer un uso arbitrario dos recursos, pois no caso de que sobrasen tamén se poderían imaxinar axudas ao desenvolvemento doutros países. Pero o problema é que neste país aínda faltan moitas cousas por facer, moitas infraestruturas que construír e desenvolver (contedores con contidos) en decenas de cidades e vilas do país. Por iso, o simulacro da abundancia que se leva a cabo no monte dos faraóns semella un verdadeiro despropósito (unha performance de xente rica), que ademais pode converterse nunha pesada carga financeira que dificilmente pode asumir o goberno da Xunta. Hai quen sinala que deberían ser outras entidades as que contribúan a paliar a desfeita, pero non se entende porque hai que dedicar fondos privados para asumir os custos derivados de semellante despropósito: facer unha cidade da cultura cabo dunha cidade que xa debería ser cidade de cultura, dunha cidade na que tantas cousas se poderían facer aínda, a pouco que se aproveitasen ideas e se ofrecesen recursos.

Semella ben curioso que diante do dispendio nas gaias dos faraóns, Galicia e as súas vilas e cidades sigan carecendo de equipamentos educativos e culturais fundamentais. Non entendemos que se propoña crear alí un “Instituto de Restauración do Patrimonio e de Bens Culturais”, cando en Pontevedra contamos cunha magnífica Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais, que cabería mellorar de forma substantiva con equipamentos, infraestructuras e recursos. Tampouco se entende que se queira crear unha Biblioteca Nacional cando esa Biblioteca xa existe, na Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de Compostela, situada no centro da cidade, ao alcance de todo tipo de lectores e lectoras. Que sentido pode ter crear unha Biblioteca Nacional tan lonxe do centro da cidade? Con que fondos? Non sería máis axeitado mellorar ou ampliar as instalacións da Biblioteca Xeral, ou facer unha nova no centro da cidade, recuperando edificios, patrimonio e casco histórico?

No campo das artes escénicas, hai que lembrar que Galicia carece dun verdadeiro Teatro Nacional, pois o Salón Teatro posúe dimensións reducidas, só aptas para espectáculos de pequeno formato. Semellaría natural que a nosa compañía nacional de teatro, o Centro Dramático Galego, contase con espazos para realizar o seu traballo sen atrancos. Entre eses espazos habería que incluír salas de ensaio e un Teatro coas dimensións axeitadas, para producir, para exhibir e para establecer convenios de intercambio con compañías similares. Mesmo se poderían poñer en marcha iniciativas de recuperación patrimonial, no centro de Compostela, para contar, a curto prazo, cun Teatro Nacional de Galicia.

Desde a Deputación da Coruña insístese, unha e outra vez, en vender o Teatro Colón para ter recursos e construír equipamentos culturais en vilas da provincia. Non hai dúbida que con todo o cemento xa fraguado no monte das pegas gaias teríanse construído algúns equipamentos de relevo nesas vilas e teríase ademais promovido que o Teatro Colón, como espazo público, puidese cumprir cos obxectivos que lle son propios a eses contedores. Abonda con mirar o que acontece en Europa para ver as posibilidades dese espazo: ser unha factoría teatral desde a que crear cultura na cidade e para as cidades e vilas da provincia, de Galicia e do mundo.

Hai outras eivas importantes. A Consellería de Educación e Ordenación Universitaria está a facer un esforzo importante para poder construír en Vigo un edificio suficiente para acoller a Escola Superior de Arte Dramática de Galicia, que conta con alumnos e alumnas reais. Trátase dun edificio singular, con custos moi elevados de construción e de equipamento, que precisa dun esforzo considerable nos investimentos da Xunta, se de verdade se quere dotar á ESAD coas infraestruturas necesarias para que a Escola poida desenvolver as súas funcións. Por iso, cabe preguntarse que sentido pode ter a proposta dunha Escola Superior Europea de Xestión Cultural, para titulacións aínda inexistentes, cando hai outros estudos, perfectamente regulados, que non foron aínda implantados en Galicia, como os estudos superiores de danza (por non falar de posgraos). Diante destas e outras eivas faise preciso invocar o sentido común, o sentidiño!!, e considerar se Galicia se pode permitir semellante dispendio.

As novas que chegan a respecto do que poida ser a Cidade da Cultura son especialmente preocupantes, como tamén resulta preocupante o modelo que a propia cidade nos traslada de forma implícita. Mais quizais teñamos que responder primeiro unha pregunta fundamental: é necesaria a Cidade da Cultura? Son verdadeiramente necesarios eses servizos que se queren construír no monte dos faraóns? E, de seren necesarios, é ese o mellor emprazamento para os mesmos? Non cabería a posibilidade de que todos eses servizos se construísen nas cidades xa existentes en Galicia, contribuíndo así ao seu desenvolvemento, potenciando unha concepción reticular e non centralizada dos servizos e promovendo o crecemento equilibrado do país? Necesita realmente Galicia unha tal Cidade, despois de ver como outros parques temáticos, con atractivos poderosos e cun número de usuarios potenciais moito maior, están presentando serios problemas na súa viabilidade?

Quizais non estivese de máis entender a necesidade de que desde a Xunta de Galicia se elaborase un plan de equipamentos socioculturais, educativos e culturais, nun programa conxunto de todas as consellerías implicadas, para paliar todas as eivas que aínda padecemos, para contar con todos os equipamentos que aínda temos que reivindicar, con voces que claman nun deserto, sen que ninguén pareza escoitar.

Pero ademais, a Cidade da Cultura partía antes, e parte agora, dun modelo caduco de política cultural. Trátase dun modelo centralista e centralizador, que potencia o rol da cidade de Santiago de Compostela como marco real e virtual desde o que crear, desenvolver, dirixir e supervisar políticas culturais para todo o país, como se o país carecese de pulo creativo. Se facemos caso dalgunhas propostas que xa comezan a circular, no ermo do cemento faraónico estarían situadas unha serie de dependencias de moi diversa factura, habitadas por sabios e expertos que coordinarían todo tipo de proxectos e procesos, esquecendo que na actualidade no eido social e cultural o que cómpre desenvolver son políticas de proximidade que, a partir do estudo das realidades sobre as que intervir, permitan que a cidadanía participe activamente na organización e xestión das súas propias actividades de lecer. As factorías culturais hai que crealas nas vilas e nos barrios, ao alcance dos seus usuarios.

Resulta sorprendente que se queira continuar cun tal proxecto cando Galicia precisa que todas as vilas e cidades sexan espazos de cultura, e que, espallados por toda a xeografía, manteñan unha interacción permanente. Este país necesita que en cada cidade e en cada vila se estableza un plan de desenvolvemento sociocultural para que poidan agromar e medrar todo tipo de culturas, para que cidades e vilas sexan espazos de creación e difusión de todo tipo de bens culturais. Volvemos a falar, xa que logo, dese modelo de CIDADE CREADORA que potencia e desenvolve os seus propios recursos sociais e culturais entendendo que constitúen un patrimonio material e inmaterial ao que non debe renunciar. E cómpre lembrar, unha vez máis, que a creación e a difusión cultural tamén constitúe un sector que potencia a calidade de vida da cidadanía e contribúe ao desenvolvemento do tecido productivo e á creación de riqueza. Mesmo pode ser un viveiro de postos de traballo, de novas profesións.

Os proxectos que se están a barallar neste momentos para a Cidade da Cultura presentan as mesmas eivas que din querer superar. Nuns casos, amais desa dimensión centralizadora e sumamente intervencionista, tamén presentan trazos evidentes de “escaparatismo”, unha dimensión crematística ben difícil de xustificar e unha marcada propensión á creación de espazos para a “alta cultura”, mesmo na idea de centros de creación para as elites artísticas. Noutros casos non entendemos o sentido que pode ter a posible creación nas aforas da cidade de Santiago de Compostela dun conxunto de museos e arquivos. Entendemos que eses museos e arquivos, de seren necesarios, deben situarse nos espazos urbano, como o está o Guggenheim, un museo plenamente integrado na xeografía física de Bilbao. Pero tampouco se entende moi ben que se queiran duplicar ou triplicar institucións xa existentes como Bibliotecas, Arquivos e Museos.

Finalmente hai dous problemas que habería que analizar polo miúdo pois podería darse o caso de que Galicia estea gastando os cartos que non ten. Primeiro habería que falar dos custos reais da construción da dita cidade, explicando á cidadanía o que se leva gastado no monte dos faraóns, e, en segundo lugar, dos custos de mantemento unha vez que estea rematada, pois todo parece indicar que estamos diante dunha fonte permanente de desequilibrio nos presupostos. Ningunha das propostas feitas ata o momento garante que o emporio se poida financiar e manter coa actividade xerada, sen custos adicionais para a Xunta e sen que outras entidades teñan que enterrar no monte dos faraóns achegas que son moi necesarias noutros eidos, para outros proxectos, en bastantes casos prioritarios nun país que en Europa aínda é “obxectivo número un”. Infelizmente semella que estamos ante un proxecto que vai engulir cada ano unha parte moi significativa dos presupostos de toda a Xunta de Galicia.

Diante de semellante perspectiva, a mellor solución sería vender, recuperar parte do investido e poñer fin a un dispendio de recursos que non temos. Compradores...? Hainos, sen dúbida...

[Posdata: Agora ben, se na fin os partidos do actual goberno entenden que hai que reciclar o proxecto máis querido do goberno anterior (despois de todo canto se dixo e se oíu, mesmo polas persoas que hoxe constitúen as comisións de reciclaxe), quizais cabería pensar que ao mellor máis que dunha cidade da cultura se debería falar da CIDADE DA XUNTA, pois, reciclando e reciclando, ao mellor pagaba a pena trasladar ao monte das pegas os edificcios administrativos da Xunta de Galicia.]  

O método Grönholm, un bo espectáculo de Talía Teatro. Nin máis, pero nin menos, nunha sala nova e necesaria, Ártika. En Vigo, na cidade

O método Grönholm

Un espectáculo de Talía Teatro

Manuel Francisco Vieites

Hai algúns días en Faro da Cultura

Namentres no cemiterio cultural que noutrora foi monte das pegas, con Compostela e coa xente sempre ao lonxe, se anuncia a fin dun teatro que se di vello para substituílo por xogos esteticistas baleiros para as elites burguesas (ansiosas por xogar o espectáculo da banalidade e da participación inocua), hai persoas que seguen alentando un vello ideal democrático ateniense: construír teatros nas cidades para as xentes que as habitan. Os amigos da fin da historia, eses profesionais do enterro dos que falaba Mario Bunge en Crisis y reconstrucción de la filosofía (2002) que agora queren situar a arte por riba da política, propoñen una escena nova que nada sabe de lingua nin das xentes, que nada sabe da condición humana, que queren asentada no bucle hermenéutico que cada quen constrúe para mellor expoñer o seu “eu”, como acontece nos programas de lixo televisivo de maior audiencia. Fredric Jameson, filósofo da cultura de filiación marxista, tiña razóns na súa crítica da posmodernidade como estratexia para o esgotamento e a anomía neuronal. Alienación dicía Carlos Marx. Alineación compracente dirá Debord.

Da condición humana e das súas miserias e grandezas é do que nos quere falar este espectáculo de Talía teatro, creado a partir dun texto de Jordi Galcerán con dirección de Xulio Lago, e que se presentou días atrás na Sala de Teatro Ártika. O método Grönholm ofrece unha marabillosa recreación dos sistemas de selección de persoal da alta dirección que poñen en marcha numerosas empresas para coñecer os límites das persoas chamadas a desempeñar postos de enorme responsabilidade, pero tamén de executar un tipo de accións que sendo detestables esixen un amestramento específico, moitas veces a partir do xogo de roles, e do que podemos definir como dramaturxia da situación, da crise e do conflito.

Acertou de cheo Talía ao escoller este texto de Galcerán (Barcelona, 1964), un dramaturgo que se deu a coñecer con outro igualmente magnífico, Palabras encadenadas (1995), e que desde entón nos traslada problemas esenciais e básicos nos que calquera persoa, para ben ou para mal, se pode recoñecer. Neste caso, estamos ante unha situación típica propia dos procesos de selección e mesmo de formación de executivos de alta gama: reunidos nun espazo, vixiados por cámaras, e controlados por algún mecanismo de comunicación, os seleccionados deben realizar os máis diversos xogos para mostrar do que son capaces para lograr os seus obxectivos persoais, o que mostrará o que serán capaces de facer para defender a empresa a pesar de todo o que poidan vivir. O xogo, dunha perversidade extrema, pero dunha efectividade enorme para mostrar as miserias máis íntimas, axuda a comprender as razóns polas que determinadas persoas, alleas aos dramas que teñen diante súa, toman certas decisións. Así actúan os directivos da Troika, ou os executivos dos fondos voitre, pois a súa finalidade vital consiste en lograr obxectivos máximos para obter beneficios máximos, corporativos e persoais. Así se actúa, na fin, cando hai que expulsar unha persoa enferma e sen recursos da vivenda onde malvive, mentres os que perpetran esas atrocidades acoden en domingo aos servizos relixiosos e soñan con becerros de ouro. 

           

Como adoita ser habitual Xulio Lago establece con claridade o marco da convención, nun espazo e nun tempo ideados polo escenógrafo Suso Montero e moi próximos ao espectador, dándolle aos personaxes esa dimensión humana que se asenta nos pequenos xestos, nas posturas, nas miradas, no ricto facial, no xogo cinético, o que favorece a interacción cun público expectante, que por veces non sabe se rir ou chorar. Bo traballo de Toño Casais, María Ordóñez, Artur Trillo e Dani Trillo, que demostran que o vello teatro segue vivo, na lingua nosa, falando de todas e todos nós. Un teatro cada día máis necesario, que as ocorrencias de futuristas e dadaístas xa van vellas. Por non falar de Günter Brus, hai tantos anos xa, que tanto inspirou as propostas primeiras de La Fura dels Baus.

Ártika

Nun magnífico edificio racionalista onde o vello ladrillo industrial convive coa pedra do país, alí onde dúas fermosas iconas relixiosas case impolutas aínda lle dan sentido ao nome da rúa que vai de Beiramar a Tomas Alonso, ben cerca da vella fábrica de motores de Barreras, está situado este novo espazo dedicado promover arte e cultura nunha cidade con tantas posibilidades, e non sempre tan ben aproveitadas. Unha vella nave industrial, antes lugar de festas macro, presenta agora unha programación teatral pensada para todos os públicos e na que teñen cabida moi diferentes opcións estéticas e unha nómina importante de colectivos. Diversidade.

Nun momento en que tanto se está a falar de “emprender” bo sería ter en conta que a tal actitude vén sendo un dos trazos que máis e mellor definen o traballo das xentes do teatro, que día a día pelexan por crear un espectáculo e presentalo ao público, moitas veces sen os apoios e as axudas con que contan outros fastos, e máis aínda o pulo de quen aposta por abrir espazos onde creadores e espectadores se poidan encontrar de forma permanente. Na súa obra mais coñecida, The Empty Space (1968), Peter Brook falaba de diferentes formas de entender a praxe teatral na perspectiva do público, que na fin é quen lle dá sentido ao acto escénico, apostando por unha forma de facer que convertese o teatro en algo necesario tamén para os públicos. Pois son os públicos os que enchen os teatros de vida, e por iso salas coma esta son tan necesarias, pois que son coma pulmóns que fan que a cidade respire cultura, e que sexa cidade.

Sobre traducción y teatro en Galicia

Las profesoras de la Facultad de Filología y Traducción de la Universidad de Vigo Ana Luna Alonso, Áurea Fernández Rodríguez, Iolanda Galanes Santos y Silvia Montero Küpper son las editoras de un volumen titulado Literaturas extranjeras y desarrollo cultural. Hacia un cambio de paradigma en la traducción literaria gallega, que acaba de publicar Peter Lang. En ese volumen se incluye el siguiente trabajo:

“Teatro y traducción en Galicia (1983-2013). Una panorámica provisional”

Manuel F. Vieites

Escola Superior de Arte Dramática de Galicia

El teatro y la traducción en Galicia mantienen una relación extraña, un tanto tortuosa, aunque intensa y rica, al menos en los últimos cuarenta años, en los que el volumen de obra traducida, sobre todo para la creación escénica, es especialmente relevante, como relevante también resulta para analizar las dinámicas internas en la construcción de las profesiones propias de ambos campos, el escénico y el de la traducción, sin olvidar en ningún momento el literario. Tal vez debido al hecho de que se trate de una realidad compleja, la relación entre teatro y traducción en Galicia no ha sido objeto de los estudios e investigaciones que la profundidad del campo merece, aunque debamos destacar excepciones notables, como diremos. Si consideramos el camino que va del texto a la escena, encontraremos una casuística plural y sugerente, para ampliar la perspectiva de los estudios en traducción y considerar las interacciones culturales y artísticas que de los textos emergen, los ámbitos todos en los que el texto propone sentidos y significados para ser arte y espectáculo, o siéndolo. Con este trabajo proponemos, entonces, una panorámica de todo aquello que implica la relación teatro y traducción, siempre desde la perspectiva de la lengua gallega, lo cual añade mayor complejidad a nuestra mirada. Una mirada que, en buena lógica, intenta ofrecer una especie de cartografía (incompleta) de un territorio que invita a numerosas aventuras para bien del teatro, de la creación dramática, de la traducción y del conocimiento. 

El legado de Brecht, un traballo de Juan Antonio Hormigón, editado pola Asociación de Directores de Escena de España

Necesitamos a Brecht

This disgusting feast of filth

MV García

Unha crónica xa vella desde Faro da Cultura

“Esta odiosa enchente de inmundicia”; así se podería traducir a frase coa que Jack Tinker, crítico do Daily Mail, definía a obra primeira de Sarah Kane, Derruba, que habería de converterse nun dos fenómenos teatrais de 1995, camiño aberto a unha dramática nova que xa agromaba na obra magnífica de Andrea Dunbar, Rita, Sue and Bob Too, estreada no Royal Court en 1982 coa dirección de Max Stafford-Clark, fundador da compañía Out of Joint. Moitos anos antes, en 1958, a directora Joan Littlewood presentaba, coa súa compañía Theatre Workshop, a peza dunha escritora nova, Shelagh Delaney, A taste of Honey. Todas elas mulleres notables.

Joan Littlewood, que iniciara a súa carreira no teatro de axitación e propaganda, con Ewan McColl en Theatre of Action, foi unha das primeiras creadoras en integrar a obra de Bertolt Brecht no repertorio occidental, e así, en 1955, presenta Nai Coraxe e os seus fillos, peza emblemática do dramaturgo alemán, que este dirixirá en 1949 no Berliner Ensemble, con Helene Weigel no papel de Anna Fierling, quizais unha das mellores demostracións do que vai ser o teatro épico, ou dialéctico, caracterizado polo estrañamento, pola distancia, polo “gestus” con que se configura o mundo dramático enteiro na escena.

As circunstancias nas que Brecht imaxina a súa obra dramática e o seu teatro non son tan diferentes das que padecemos na actualidade, e por iso moitas das súas pezas seguen a ter unha gran actualidade, desde O parable ascenso de Arturo Ui (Laiovento, 1999), ata Mann ist Mann (Un home é un home, 1926), onde mostra as posibilidades de reconstrución da realidade e do ser humano en función dos máis diversos, e perversos, intereses.

No momento actual, en que a escena permanece medio muda ante a barbarie que ameaza os piares mesmos da civilización, e mentres se suceden os exercicios dunha hermenéutica floreada, tal vez non estea de máis lembrar o legado de Brecht, como nos propón Juan Antonio Hormigón nun libro recente en que mostra a pertinencia da obra dramática do autor de Terror e miseria do Terceiro Reich; como pertinente acaba por ser igualmente a obra dramática de Valle-Inclán que prefigura o que se vai definir como “nova obxectividade” ou “Neue Sachlichkeit”, movemento artístico no que destacaban Georg Grosz ou Otto Dix, e que presentaban a realidade a través do mesmo espello deformado, grotesco, bufo.

O legado de Brecht, editado pola Asociación de Directores de Escena de España, ofrece unha moi atinada introdución ao universo artístico, estético, filosófico, dramático, e teatral dun creador que consolidou no ámbito escénico un novo paradigma de creación que, seguindo a Jürgen Habermas, se vai situar naquilo que o autor de Conocimiento e interés (Taurus, 1982), define como teoría crítica e que busca a emancipación do suxeito e da propia sociedade.

No volume interesa, especialmente, unha primeira parte dedicada a explicar, coa axuda dunha documentación abundante, esa forma nova de “facer teatro”, que Brecht vai desenvolver nunha longa traxectoria que comeza colaborando con Erwin Piscator, quen inicia a andaina do teatro documento, logo recuperado por Peter Weiss, e que vai culminar coa creación do Berliner Ensemble, a compañía que sorprende a toda Europa a finais dos anos cincuenta do pasado século, e que vai provocar en Roland Barthes un dos paradoxos teatrais máis célebres. Cos tempos que vivimos, volver a Brecht é unha necesidade, como lembraba non hai tanto Xesús Alonso Montero na presentación dunha iniciativa teatral solidaria que puidemos ver no García Barbón. Unha necesidade, e unha obriga, para iluminar o mundo, para desvelar a dominación que padecemos.

Teatro e dialéctica

Un dos capítulos máis interesantes deste volume, O legado de Brecht, é o titulado “Dialéctica e produtividade”, pois vai ser aquel no que se explique con rigor e precisión, a finalidade última da obra dramática e teatral do director alemán: desvelar e revelar a natureza contraditoria da realidade, pois a historia xamais deixa de ser un proceso de loita entre grupos económicos e sociais que intentan impoñer, como agora mesmo acontece, o seu modelo de sociedade, os seus fins de vida, a súa visión do ser humano, tal e como reconta Mann ist Mann, todo un exemplo de enxeñería social.

Velaí tamén un dos principios básicos que adoito se esquecen nos procesos de escenificación dos seus textos, alleos a revelar a dimensión dialéctica da realidade, a exemplificar a podremia que infecta o corpo social, especialmente as clases dirixentes. Necesitamos a Sarah Kane, para mostrar como a mentira e a hipocrisía son valores en alza, e necesitamos a Bertold Brecht, sen dúbida, para denunciar esa barbarie que nos inunda, mentres a escena segue ancorada en exercicios absurdos de hermenéutica narcisista, fogueteira e baleira. 

Álvaro de las Casas Blanco, dramaturgo galego da xeración do 25

Álvaro de las Casas

Lembranza do dramaturgo esquecido

Manuel F. Vieites

Desde Faro da Cultura, Faro de Vigo

Entre un sector importante da intelectualidade do país hai autores que non son especialmente queridos, como se por teren escrito e pensado en lingua galega xa estivesen aliñados nunha determinada posición, ou como se escribir en lingua galega fose un antídoto contra determinadas posicións políticas. Até hai ben pouco tíñase por lei que os militantes dos nacionalismos non hexemónicos, polo simple feito de selo, estaban vacinados contra todas aquelas condutas que afean a humana condición. A caída de Franjo Tudjman en Croacia ou a peripecia da familia real catalá mostran que en todas as nacións e culturas hai fabas e faballóns, e por iso dedicar o Día das Letras Galegas  a Filgueira Valverde é un acto de xustiza ás letras galegas, pois iso é o que se celebra, e non a súa posición ideolóxica.

De sermos rigorosos coa posición ideolóxica, hai moito tempo que o Día das Letras Galegas se tería dedicado a Xaime Quintanilla, o gran marxinado da Academia Galega, o alcalde socialista de Ferrol fusilado en 1936, que foi ademais de médico un notable escritor, editor e activista cultural, autor dunha das mellores pezas dramáticas da nosa literatura, a titulada Alén (1921), que xa propón aquel ideario estético renovador que van reivindicar Manoel Antonio e Álvaro Cebreiro en ¡Máis Alá! (1922).

E de sermos rigorosos coa posición ideolóxica de cada quen, xamais poderiamos homenaxear a Álvaro de las Casas Blanco, pois como ben ten escrito o profesor Xesús Alonso Montero era un mozote rebelde que gustaba moito de andar polas dereitas, tanto que Luís Seoane o tiña por calamar, pois mudaba a cor en función da paisaxe. Mais de considerarmos os méritos literarios de Álvaro de las Casas hai tempo que a Academia o debería ter agasallado por razóns múltiples, entre elas por ser un dos máis importantes dramaturgos da xeración do 25, na que encontramos a Rafael Dieste e ao propio Quintanilla.

Catedrático e director do Instituto de Ensino Medio de Noia, dedicouse con preferencia á literatura dramática e boa parte da súa obra anterior ao golpe de Estado franquista está orientada á defensa e espallamento da ideoloxía galeguista. Publicou A morte de Lord Staüler (1929), drama en tres actos de carácter histórico que sitúa a acción na época das loitas dinásticas entre Pedro I e a casa de Trastámara, obra cunha certa tendencia a un nihilismo existencial e dalgunha maneira abeirada ao saudosismo que naquela altura se quería instituír como unha maneira esencialmente galega de ver o mundo. Unha peza fermosa, dun fondo lirismo, coma o que percorre Pancho de Rábade (1930), posta en escena polo grupo Candea de Noia en 1974, con dirección de Xosé Agrelo Hermo, que trata da perda das sinais de identidade e da progresiva desgaleguización da nosa sociedade.

Tamén publicou Tres conversas (1930), tres diálogos nos que o autor dirixe as súas criticas contra determinados aspectos da sociedade; no primeiro, O tolo de lastra, ocúpase do clero e dos caciques; o segundo, Dente de Ouro, supón un irreverente esperpento expresionista en liña con Valle Inclán, e A gavilla recrea os intentos de mediatización do voto dos máis desfavorecidos, tema que volverá aparecer en Mitin (1936). Noutra dirección está Sabel (1934), ou Mátria (1935), que nun ton alegórico mostran os moitos males que padecía unha Galicia irredenta. Experimentou formas dramáticas diversas, que lle confiren á súa obra unha gran variedade, e estaba chamado a ser un dos grandes dramaturgos na lingua nosa de ser outra a peripecia colectiva.

Foi un home que desenvolveu unha gran actividade cultural e política e un autor prolífico, como mostra Xavier Castro Rodríguez na cronoloxía bio-bibliográfica que antecede a edición facsímile de Rechouchío (1936), que vén de publicar a editorial Toxosoutos. Recolle ese reconto vital as moitas iniciativas que desenvolve en relación coa recuperación das relacións culturais con Portugal ou no activismo político como un dos promotores do grupo Ultreia, avanzada dun nacionalismo radical arredista. Un reconto que sirve para tomar conciencia da dimensión poliédrica da traxectoria pouco coñecida e menos investigada dun autor que agarda aínda o acollemento definitivo nas nosas letras e na nosa cultura. Pois Álvaro de las Casas é un autor necesario, pese a todo.

Rechouchío

Publicada en 1936 pola Editorial Nós, e en 1939 na Arxentina por Emecé, esta peza representa moi ben aquel degoiro que sentían os mozos das xeracións novas por crear unha literatura nacional, ben que lles fose imposible renunciar á pulsión instrumental que unha e outra vez abrolla en textos que tamén tiñan que servir para espallar o ideario galeguista, o amor pola terra, a defensa da lingua, e en ocasións unha posición en defensa das clases máis desfavorecidas. En ocasións esa dimensión instrumental tamén serve para expoñer e defender un determinado ideario estético, como ben explica Xosé Castro Rodríguez no estudo preliminar.

Rechouchío é unha fantasía lírica, ambientada nun mundo bucólico cheo de referencias culturais ao acontecer a acción nun xardín inglés, ateigado de estatuas e fontes, no que ventan pesadelos de saudade. Recrea un conto de dous amantes, Novelúa e Ronsel, que finalmente ven realizado o seu amor, e que se pode considerar unha alegoría dos soños cumpridos, pero tamén das dores que acompañan os soños de amor, coma neses contos de amantes que cantan as fadas e que teñen a tonalidade tráxica dos amores imposibles. Un conto no que se deixa sentir con forza o peso da tradición lírica galego-portuguesa, e na que a palabra, liberada da acción física, se converte en elemento esencial de significación. Un canto á lingua nosa, ás nosas letras galegas.

Brandán Behan, un escritor excesivo, un poeta magnífico

Cincuenta anos sen Brendan Behan

O escritor excesivo

Manuel F. Vieites 

No seu día en Faro da Cultura

Un 20 de marzo de 1964 falecía, en Dublín, Brendan Francis Behan, tamén dito Breandán Ó Beacháin, quen nacera en 1923 no seo dunha familia obreira e moi republicana, feito que influiría na súa incorporación temperá ao Exercito Republicano Irlandés. Con trece anos escribe un fermoso poema “The Laughing Boy”, dedicado a Michael Collins, con quen a familia e súa nai mantivera unha estreita amizade. A participación no IRA, e as accións que emprende coa organización, foi a causa de varias estadías en reformatorios e cárceres entre 1939 e 1946. Da súa primeira experiencia en prisión dará conta en Borstal Boy (1958), unha novela que en 1967 sería adaptada para o teatro por Frank McMahon no Abbey Theatre de Dublín, converténdose nun éxito inapelable de crítica e público.

Behan foi un escritor moi querido pola súa xente, ao punto de que o seu enterro adoita compararse cos de Charlles Stewart Parnell ou Collins, heroes nacionais, quizais porque foi un escritor en estado permanente de rebeldía, que adoptaba dicir aquilo que tantos calaban, pero tamén porque en todo momento quixo poñer en valor a rica tradición cultural irlandesa e xamais rexeitou escribir en gaélico e defender a lingua do país, símbolo ao que os propios republicanos irlandeses, a diferenza dos nacionalistas galeses, xamais deron moita importancia. Velaí unha diferenza notable con aquel outro poeta igualmente enorme, excesivo, de nome Dylan Thomas, que tan pouco cariño sentía pola lingua na que está escrito o Pedair Cainc y Mabinogi ou Mabinogi, recompilación excelsa de mitos e lendas celtas das que tanto partido tiraron escritores coma J. R. R. Tolkien.

Na súa traxectoria vital, truncada con 41 anos, Behan foi activista político, poeta, novelista e dramaturgo, pero tamén un excelente narrador oral que contaba e cantaba cunha arte notable, recollida da tradición máis auténtica, como podemos apreciar a pouco que visitemos esas plataformas na rede onde podemos atopar entrevistas, cantigas... Se me é permitida a licenza, cabería dicir que Behan foi, con todas as letras, un dos mellores poetas de taberna que deu Occidente, pois nas tabernas cabe falar de todo, desde o máis sublime ao máis banal. Unha vida rebordada que tentou recoller na autobiografía titulada Confessions of an Irish Rebel (1965).

Naquel lamento por Mícheál Ó Coileáin, Behan xa mostraba que a súa mirada á realidade conflitiva dun país desfeito, dividido e humillado non ía seguir a liña de pensamento dominante no nacionalismo irlandés, senón que apostaría por unha mirada heterodoxa, que se deixa sentir nas que son as súas pezas máis coñecidas, The Quare Fellow (1957) e An Giall, escrita en gaélico primeiro e traducida despois como The Hostage (1958). 

A primeira, que transcorre no cárcere de Montalegre de Dublín, recrea os momentos previos á execución dun prisioneiro que xamais se ve nin se escoita, e introduce dunha forma aceda e moi crítica cuestións relativas á relixión, á pena de morte ou á política, pero tamén deixa emerxer a cuestión do amor entre homes, a través da figura dun personaxe que dalgunha maneira nos fai lembrar a Óscar Wilde. A segunda, que recrea unha sorte de bordel que acolle as persoas máis dispares, dá conta do secuestro dun soldado inglés na fronteira norte por mor da execución anunciada no Ulster dun militante republicano de dezaoito anos acusado de matar un policía, e dos diferentes acontecementos que o secuestro provoca, rematando coa irrupción das forzas da orde e a morte do mociño inglés. Nas dúas asoman con forza todas as complexas problemáticas que padece Irlanda desde aquel día en que Dermot MacMurrough, rei de Leinster, se aliou con Henrique II Plantagenet, iniciando así nove séculos de crecente dominación. Cousas da vida.   

           

A tradición oral

Brandán Behan introduce nunha das súas pezas máis famosas, The Quare Fellow, unha cantiga titulada “The Auld Triangle”, que puido ser escrita polo seu irmán Doiminic, ou puido ser unha adaptación que o propio Brandán fai dunha cantiga cantada na Prisión de Montalegre (Príosún Mhuinseo) no centro de Dublín. Unha cantiga que fixeron famosa grupos como The Dubliners ou The Pogues, e que na actualidade case se considera como himno nacional. Lembremos que o himno nacional irlandés actual, “Amhrán na bhFiann” (“A canción do soldado”) está baseado nunha cantiga dun seu tío, Peadar Ó Cearnaígh. Tanto lles querían.

Cando Joan Littlewood, a directora, con Ewam MacColl, do grupo de Theatre Workshop, presentaba os espectáculos The Quare Fellow (1957) ou The Hostage (1958) unha boa parte da crítica refería a relación dos mesmos co teatro épico de Brecht, cando a realidade era ben diferente pois aquela mestura de cantigas e narracións que agroma con forza polo medio dos diálogos, non era máis do que os vellos poetas gaélicos adoitaban facer. Brandán Behan deixou escritos magníficos contos, recollidos en After the Wake, nos que abrolla con forza a arte do contador, dos vellos bardos gaélicos. Una maneira de facer ao que Walter Benjamin dedicou un interesante traballo na súa obra Iluminaciones IV, o titulado “El narrador”.