Do mal e da
banalidade
Lembrando a
Eduardo Pavlovsky
Manuel F.
Vieites
Desde Faro da Cultura
A
finais dos anos setenta do século pasado, seguramente en 1978, presentouse na
Sociedade Recreativa e Cultural de Sada, A Coruña, un espectáculo titulado El Señor Galíndez, que traía en xira por
Galicia un grupo de teatro feito en Madrid por mozos e mozas de procedencia
diversa, de nome La Picota, e do que formaban parte Xulio Lago ou Dorotea
Bárcena, que con outras xentes de Vigo crearan nesta cidade a compañía
Esperpento, mozotes que actuaban no Mesón de Pepe no Calvario, por onde andaban
tamén María Xosé Porteiro ou José Antonio Perozo. Aquel espectáculo provocou en
Galicia controversias enormes, pois nunha das escenas unha prostituta é atada a
una cama colocada en posición vertical, para logo ser espida por completo e con
brutalidade certa por uns mozos que manifestaban a peor das intencións.
Practicar no seu corpo, no que debuxaran as zonas máis sensibles, os principios
básicos da tortura física, cunha ferramenta daquela moi popular en tantas
ditaduras: a picana eléctrica.
Aquela función en Sada, con La Picota, e Xulio Lago medio tapado.
Aquel
texto, publicado en España na revista Primer
Acto, fora escrito, e estreado en Bos Aires en 1973, por Eduardo Pavlovsky,
un médico de formación, especializado en psicanálise e psicodrama, que tamén
gustaba da arte da interpretación, e que, co andar da vida e dos moitos anos,
se convertería nun dos dramaturgos máis notables das letras arxentinas en nun
dos actores e directores de escena máis notables do país. Aquela primeira
versión do texto provocaría atentados coma o acontecido no Teatro Payró de Bos
Aires en 1974, e pouco despois, en 1977, chegaría a estrea de Telarañas, que a Xunta Militar arxentina
prohibiría ao considerar que estaba “encamiñada a derrubar os fundamentos da
institución familiar”, considerada un dos piares fundamentais daquela sociedade
secuestrada. Pouco despois, en 1978, o autor, que recibira varias veces na casa
e no consultorio a visita de axentes do réxime, escapa polo tellado da casa e tras
pasar por Uruguai e Brasil recala en Madrid, cidade na que residirá durante o
seu exilio.
Carolina
Muñoz ten definido unha parte de su obra como un “teatro do estupor”, en tanto
se orienta a explorar aqueles ámbitos da experiencia humana que agroman con
máis forza do inconsciente colectivo e que con frecuencia se sitúan na
periferia de todos os discursos: o castigo, o esquecemento, a culpa, a
submisión, a dominación, as caretas. Certamente, podemos afirmar que a
sensación de estupor é a que invade ao lector ou ao espectador de textos como El señor Galíndez, en tanto mostra que o
mal pode aparecer como a cousa máis banal e trivial nas nosas vidas, e nas
persoas máis normais, no pai que atende con mimo aos fillos. Foi David William
Foster, profesor en Arizona State University, un dos primeiros en sinalar a
relación deste texto con aquel que Hannah Arendt titulou Eichmann in Jerusalem (1964).
En
efecto causa estupor a profesionalidade coa que os torturadores executan as
ordes dun Señor Galíndez sempre invisible e que tanto representa o aparato
represor do Estado totalitario como ese estado de graza no que todo é posible
por mor da obediencia cega e debida. Estupor tamén ante aquelas reaccións
iradas dun sector do público de 1978 ante os corpos nus das mulleres, non ante
o que os torturadores facían nos corpos nus das mulleres. Indignación e rabia
das xentes de ben ante a nudez feminina, non ante a tortura implacable en
tantos corpos indefensos. Unha nova maneira de entender o teatro político, a
partir dos actos máis cotiás, como en Harold Pinter. Paradoxos.
Pola
súa vez Telarañas segue a ser un
texto fundamental para comprender e analizar as complexas relacións de poder
que se xeran nos grupos familiares cando a comunicación entre os seus
integrantes se torna patolóxica. Pero sobre todo para tomar conciencia de que
toda obra dramática, todo espectáculo teatral, non deixa de ser un acto de
comunicación, e como tal acto debe ser analizado e presentado. Para ver o que
os seres humanos facemos coas palabras e para tomar conciencia de que a palabra
é a arma máis poderosa nas cerimonias, xogos e rituais da dominación e da
submisión. Co seu profundo coñecemento da condición humana Pavlovsky deixounos
textos inesquecibles, clásicos do século XX. En outubro deixounos. Ata pronto
mestre.
Outras
banalidades
O
doutor Eduardo Pavlovsky non só era médico especialista en psicoterapia, senón
que en 1962 inicia a súa formación en Psicodrama con Jacob L. Moreno en Nova
York, campo no que traballará de forma circunstancial ou permanente con outros
especialistas notables como Jaime Rojas Bermúdez, Hernán Kesselman ou Carlos
Martínez Bouquet. Será quen acuñe o termo “psicodrama salvaxe” para facer
referencia ás prácticas de persoas que atraídas polo “espectáculo” do psicodrama
e doutras terapias activas e creativas, recuperaban as malas artes propias de
curandeiros (Boal, Jodorowsky, Coelho...). Persoas que nesta era de acuario venden pedras, pirámides e
líquidos diversos con supostos poderes máxicos e místicos, ante a confiada
credulidade de xentes inocentes ou desesperadas.
Tal
vez unha das achegas máis notables do doutor Pavlovsky sexa esa defensa da
profesionalidade nas ciencias da conduta e nas ciencias da saúde, pois como bo
coñecedor da humana natureza sabía dos perigos que unha mente cándida pode correr
nas mans de lingoreteiros sen outro interese nin outra conciencia que o seu
lucro persoal. A súa obra científica, escrita moitas veces en colaboración,
destaca por ofrecer esa mirada tan necesaria, a de quen sabe que a terapia
sempre busca o benestar e a plena autonomía do outro, non a súa conversión en
seareiro cativo do guru. Exemplos.