De la condición postcorrupta

Ese é o título dunha editorial que vén de publicar Manuel Vieites no último número da revista ADE/Teatro.

Oficio de actores

Roberto Vidal Bolaño no teatro independente galego

MV García

De Faro da Cultura 

Canto por volta de 1973 se convoca en Ribadavia a primeira Mostra Abrente de Teatro, as ferramentas, os elementos e as estratexias para reconstruír un sistema teatral propio non ían alén das vontades e dos desexos. Poucos lugares había onde mirar, e menos onde aprender, se ben aquel teatro por facer tiña, con todo, un punto de referencia que se miraba con ollos sorprendidos pero un pouco de esguello. Falo do teatro independente español que a finais dos sesenta iniciara unha prometedora andaina, de renovación e de revolución, e falo tamén dos referentes gráficos que abrollaban nalgunhas revistas coma Primer Acto, onde estouraban as propostas de Jerzy Grotowski, do Living Theatre, do Bread and Puppet, de Roy Hart, ou do Teatro Experimental de Cali con Enrique Buenaventura.

Coa creación de Teatro Antroido, en 1974, e coa denominación escollida, Roberto Vidal Bolaño realizaba unha declaración de principios por partida dobre. Por unha banda propoñía unha mirada crítica sobre a sociedade do seu tempo e sobre as súas circunstancias, nun momento especialmente duro da ditadura franquista, que en Galicia tiña tamén unha dimensión sociocultural e lingüística relevante. E por esa época escribe algunhas das pezas súas máis interesantes, por moito que hoxe queiramos ver nelas unha excesiva pulsión instrumental. Falamos de Laudamuco, señor de Ningures, que segue a estela do magnífico Escurial de Michel de Ghelderode, ou Ledaíñas pola morte do meco, onde os elementos da dramaturxia popular se combinan cun aquel de Bertolt Brecht.

Por outra banda, nun país sen oficio teatral, Roberto Vidal Bolaño botaba man da única escola que naquela altura cabía reivindicar, e que non era outra que a dun teatro popular que perdera o seu pulo, pero do que quedaba aínda noticia en moitas celebracións do Entroido. Desa reivindicación do teatro popular, de todo o seu saber escénico e da súa íntima vinculación coa farsa, tamén dan conta os títulos dalgúns dos espectáculos seus da época: Ruada das papas e do unto, Touporroutou da lúa e do sol, As falcatrúas do Marqués de Patacón (choqueirada morna), ou as propias Ledaíñas… De aí deriva tamén unha maneira de entender a interpretación allea a mecanismos psicolóxicos e máis abeirada na capacidade lúdica do actor, da súa habilidade para facer e dicir. Por iso en tantas ocasións ao vermos ao Roberto nun escenario, sempre viamos ao Roberto facendo de ***, e en moi contadas ocasións se podía ver a ***, interpretado por Roberto.  

Foi así como se puxo en marcha unha das experiencias máis interesantes nun teatro independente galego que seguía a pauta do teatro independente que agromara en toda a Península Ibérica e que en determinadas comunidades tamén dirixía a mirada a unha tradición popular, necesaria por contrahexemónica. Lembremos, nesa dirección, o Teatro Lebrijano de Juan Bernabé, co seu Oratorio (1972), que tanta influencia había ter na traxectoria de Salvador Távora e da súa compañía, La Cuadra, ou a procura de Els Comediants en torno a unha teatralidade popular mediterránea, fronte á busca transcultural do Odin.

En 1980 Roberto Vidal Bolaño participa noutra empresa fundamental no proceso de reconfiguración daquel sistema teatral que as Irmandades da Fala quixeran construír no primeiro cuartel do século XX. Falamos da Cooperativa Teatro do Estaribel, unha experiencia breve que, non obstante, foi ocasión para a creación dun espectáculo moi notable, Bailadela da morte ditosa, a partir dun texto de Roberto e con dirección de Eduardo Alonso. Tamén serviu para iniciar o camiño da profesionalización.

En todo ese tempo que vai de 1974 a 1980, Roberto vai desempeñar moi diversos oficios escénicos: actor, director, escenógrafo, dramaturgo… Pero teño para min que, amais de ser un dramaturgo dos mellores que deron as nosas letras, Roberto era tamén un actor magnífico. Vaian a “youtube”, procuren “Oración ao Apóstolo”, e gocen de Roberto en estado puro. Un auténtico animal escénico.

Desgrazas

As desgrazas dos días todos,

segundo Roberto Vidal Bolaño

MV García

De Faro da Cultura 

Nestes días primeiros de maio e ata xuño, en que chegará a Vigo, percorre os teatros máis importantes do país o espectáculo Días sen Gloria, producido polo Centro Dramático Galego, con dirección de Fefa Noia. Con el, a nosa compañía nacional de teatro quere agasallar ao autor co que a Academia Galega da Lingua, neste ano de 2013, está a celebrar as nosas letras galegas. É esta unha iniciativa máis do Centro na recuperación da figura e da traxectoria dun creador fundamental na nosa literatura, do noso teatro,  para a cultura nosa. Foi tamén no CDG, grazas á vontade amiga de Manuel Guede Oliva, onde Roberto realizaría parte dos seus últimos traballos como autor e director: Xelmírez ou a gloria de Compostela (1999), A burla do galo (2000), Mar revolto (2000), Rosalía (2001).

Días sen gloria recibiu no seu día, 1992, o Premio Rafael Dieste para textos dramáticos que convoca a Deputación de A Coruña, na súa segunda edición. Un premio que volvería obter en 1997con outro texto magnífico, o titulado Doentes, que hai ben pouco puidemos ver na súa versión cinematográfica cunha interpretación sobresaliente de Antio Durán “Morris” e Xosé Manuel Olveira “Pico”, e con dirección de Gustavo Balza.

En ambos os dous casos Roberto Vidal Bolaño bota man de dous dos seus dramaturgos máis queridos. No segundo, con Doentes, Roberto rende homenaxe ao seu querido Ramón María del Valle-Inclán, ao crear unha trama que vai decorrendo polas rúas de Compostela segundo vai transcorrendo a peripecia de Don Valeriano e Cañete, dous derrotados que, con todo, dan en pasear a súa dignidade ferida entre as sombras de pedra. Co primeiro, Días sen gloria, Vidal Bolaño, sen esquecer a Valle, parece recuperar o vivo camiñar co que Ramón Otero Pedrayo imaxina a ledicia vital dos trouleiros que habitan aquel texto igualmente excelente titulado Os desenganos do prioiro (1952) polo que sentía especial cariño Roberto e que en boa medida anticipa a idea central do que vai ser A esmorga de Eduardo Blanco Amor. E non esquecemos a James Joyce, certamente.

Coma Ramón María del Valle-Inclán en Luces de Bohemia, Roberto Vidal Bolaño sempre mostrou especial atención ás miserias de todos os días, a esas pequenas desgrazas que non abondan para crear unha traxedia, nin tan sequera para artellar un drama, pois os seus personaxes son sempre xentes do común, como o eran na magnífica Bailadela da morte ditosa. En boa medida unha boa parte da obra dramática de Roberto abéirase a un xénero dramático que quizais, seguindo a súa propia proposta, teriamos que denominar “desgraza”, pois en efecto para as xentes do común son as desgrazas, como todas as que hoxe padecemos.

Días sen gloria podería cualificarse como unha “desgraza” do camiño, pois é no camiño a Santiago, desde Ostabat, Francia, onde transcorre a peripecia de dous peregrinos que camiñan a Compostela por motivos ben diferentes. O home, xa vellote, leva no carro un fardo que ben puidera ser o corpo da súa muller morta, coa esperanza de que o Apóstolo lle devolva a vida. A muller, aínda nova, procura a vinganza por unha promesa incumprida na vida dun cabaleiro arrogante e destemido.

E polo camiño van aparecendo os personaxes habituais dun mundo que na altura desta historia xa perdera a súa gloria e deixara de ser aquela estrada aberta pola que bulía un mundo novo. E así, toda esa xentiña que vai aparecendo ante os ollos dos nosos dous peregrinos dá conta tamén daqueles tempos escuros de pouquidade e miseria, que, na nosa historia, foron días e anos de máis. Séculos cincentos de desgrazas e derrotas, que seguen con nós.

O espectáculo

Días sen gloria, foi presentado en escena no ano de 1993, con dirección de Quico Cadaval, e tendo como intérpretes destacados a María Pujalte, a Carlos Blanco, e ao propio Roberto Vidal Bolaño, que sempre mostrou unha vontade escénica inequívoca, tamén para compoñer escenografías co pseudónimo de Julia Brens. O espectáculo recibiu o Premio Compostela ao mellor texto dramático en 1994, e un ano antes sería finalista no Premio Nacional de Literatura na categoría de textos dramáticos.

Para esta ocasión a dirección do Centro Dramático Galego escolleu como directora a María Xosé Noia Ansede, Fefa Noia pois, quen iniciara a súa carreira como actriz co grupo Minerva de Santiago, con Roberto Leal, para logo continuala con Teatro Galileo, ou Matarile Teatro. Despois dunha estadía de estudos en Alemaña, onde completa a súa formación, volve a Madrid, para traballar en Teatro de la Abadía, cabo de José Luís Gómez, unha das figuras máis destacadas do teatro español actual. En moi poucos días o espectáculo estará con nós, polo sur de Galicia, para falarnos de todos nós. Non deixen de velo, aínda que proa.

Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (II)

Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (II)

por Afonso Becerra de Becerreá

MF Vieites

Cóntase na contracapa deste interesante libro que presentamos, que a dramaturxia crea o manual de instrucións para o xogo do teatro, ao mellor seguindo aquela diferenza que Gotthold Lessing establecera entre o dramatiker, creador de textos con palabras que chamamos literatura, e o dramaturg, ou compoñedor de textos. O primeiro, entre nós dramaturgo, escribe textos, mentres que o segundo, para nós dramaturxista, realiza todas as operacións necesarias para que o texto poida servir de pretexto a un espectáculo teatral.

Roberto Vidal Bolaño foi tanto dramatiker, e nestas datas chega a súa obra literaria completa ás librerías, como dramaturg, e desta segunda tarefa podemos lembrar adaptacións que fixo de textos de Bertolt Brecht, Maxi Rodríguez ou Ramón Otero Pedrayo, entre elas a de Rosalía. O teatro de Roberto Vidal Bolaño é outra cousa, pois nesa obra escénica hai que conxuntar o seu labor como actor, director de escena, escenógrafo, ou empresario, pois moito de todo, e non pouco, tivo que facer para axudar a soerguer este teatro noso hoxe tan ameazado.

O libro é pois unha análise da literatura dramática de Roberto Vidal Bolaño, malia que o seu título, Roberto Vidal Bolaño e o xogo do teatro, puidese indicar cousa diferente, pois cando vinculamos palabras tan dinámicas como teatro e xogo podemos camiñar en direccións propias daqueles xogos teatrais que tan ben souberon construír tantos e tantas especialistas en educación teatral. Unha análise que, amais de substantiva, anuncia unha vontade educativa inequívoca pois o profesor Becerra dialoga co seu lector a partir de preguntas abertas que perseguen afondar na interpretación dos textos do noso dramaturgo.

A ficción literaria é un xogo, como nos mostrara Gianni Rodari na súa Gramática de la fantasía, ou como deixaron escrito autores tan amantes de enredar coas palabras coma Julio Cortázar. E para que ese xogo poida ser, o literato bota man dunha manchea de recursos, que o profesor Heinrich Lausberg inventariou nun volume magnífico Elementos de Retórica Literaria, e que forman parte do patrimonio literario universal e agroman xa en textos coma o Poema de Gilgamesh ou o Mahabharata. Xogos que deveñen figuras literarias e se vinculan a un conxunto de formas, técnicas e intencións que abrollan nunha materia dramática que, no caso de Vidal Bolaño, ten unha precisa compoñente contextual, pois a súa obra toda non deixa de ser unha radiografía dos tempos convulsos que lle tocou vivir, e por iso en todas as pezas súas asoman situacións, personaxes e conflitos que nos falan de nós, dos galegos e galegas do común, desas persoas para as que, como dixera nalgunha ocasión, non hai traxedias, senón desgrazas.

Consta o volume de cinco capítulos nos que o autor nos propón analizar a obra de Vidal Bolaño a través dalgúns dos xogos presentes na súa obra: de intriga, co tempo, ideolóxicos, de cine e teatro, e, finalmente, de amor e morte. En cada un dos capítulos o autor vai propoñendo conceptos sobre os que se asenta a carpintería dramática ou determinados tópicos literarios, coa finalidade de comentar, pero tamén interrogar, a obra do autor a partir de fragmentos escollidos. Cumpre así o autor coa súa intención e o libro co seu cometido: ofrecer unha magnífica guía de lectura da obra de Vidal Bolaño a través daqueles trazos formais ou dos contidos que máis e mellor a caracterizan. Moi recomendable pois para os centros do ensino secundario.

O nariz do pallaso

É este un símbolo no que se ve reflectida a profesión teatral toda, unha metáfora que nos fala tamén dos tempos que foron mellores pero igualmente daqueles que xamais se deberán esquecer por tantas cousas, malia que sexan tan duros de vivir. O nariz serve para determinar un rol que sitúa a quen o pon nun espazo de transición, nese espazo no que pode utilizar á vontade aquel máxico “se” co que se constrúen os soños, as hipóteses, a ciencia, e, na fin, o teatro, que dirá Peter Brook. Co nariz todo é posible, mesmo a verdade.

Roberto Vidal Bolaño utilizou o nariz do pallaso hai xa moitos anos, no espectáculo Caprice de Dieux, de 1985, quizais unha das propostas escénicas máis acedas e corrosivas que se teñan feito en Galicia, unha crítica frontal á política teatral feita en Galicia nun tempo en que, coma hoxe mesmo, facer teatro era unha aventura incerta. O capítulo último do libro, está dedicado a ese nariz vermello que cada quen pode utilizar segundo desexe, e que tantas veces permite arrepoñerse para dicir aquilo que de verdade se pensa. Velaí a invitación última deste libro: defender con dignidade, coraxe, e cun aquel de humor, as ideas nas cada quen crea, pois a razón deriva de argumentos non dos usos do poder.

Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (I)

Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (I)

Camilo Franco

MF Vieites

Do Faro da Cultura

No ano que andamos van ser moitos os traballos que se publiquen a respecto de Roberto Vidal Bolaño, sendo Positivas a editorial responsable da edición da súa obra completa, nunha xeira de volumes que chegará ás librerías nestes meses. Na xeira de estudos, edicións e homenaxes, non só debemos considerar o feito de ser o autor elixido pola Academia para a celebración do Día das Letras Galegas, senón a transcendencia que Roberto Vidal Bolaño vai ter no desenvolvemento do sistema teatral galego e no campo da literatura dramática.

En efecto, Roberto Vidal Bolaño desenvolve a súa traxectoria artística ao longo de anos fundamentais na reconfiguración do sistema teatral, militando activamente nun teatro independente con trazos autóctonos, entre os que destacaban a defensa da lingua galega como ferramenta vehicular da creación literaria, escénica e cultural, ou a recuperación dunha longa tradición dramática presente en festas e celebracións, que tamén abrolla con forza nun xénero como a farsa, do que tanto partido soubo tirar Ramón María del Valle-Inclán, e igualmente Vidal Bolaño que sempre manifestou a súa débeda co autor das Comedias Bárbaras, inventor do esperpento. Cómpre non esquecer tampouco o aprecio que Roberto Vidal sentía por Ramón Otero Pedrayo, autor dese texto magnífico, Rosalía, onde intúe algunhas das correntes actuais na creación dramática máis contemporánea. Por iso a pegada deles dous vaise deixar sentir tanto na súa obra.

Desa traxectoria vital, longa, diversa e ben produtiva, dá conta Camilo Franco na primeira parte deste volume que hoxe presentamos, editado por Biblos co título de Dez obras na vida de Roberto Vidal Bolaño, e que recolle os aspectos máis substantivos dunha longa peripecia teatral marcada polo desempeño dos máis diversos oficios escénicos, desde a dirección de escena ata o deseño de escenografías. Abonda para ofrecer unha mirada esencial que explique e axude a entender todo o que vén despois.

E despois chega, nunha segunda parte, un feixe de comentarios sobre as que Camilo Franco considera pezas fundamentais do autor, partido de Bailadela da morte ditosa e rematando con Animaliños. Polo medio, asoman os textos máis fundamentais da segunda xeira creativa do autor, desde Días sen gloria até Rastros, onde atopamos diferentes rexistros estilísticos, e nas que Roberto Vidal Bolaño segue a manter aquela visión irónica, aceda, e tantas veces sarcástica, da realidade, tan propia da farsa, que xa abrollaba con forza nun dos seus textos primeiros, Laudamuco señor de ningures.

O libro de Camilo Franco constitúe un exemplo preciso dunha maneira de facer crítica literaria máis abeirada aos discursos do xornalismo cultural que aos que lle son propios aos estudos culturais, literarios ou artísticos, que tamén haberán de chegar ao longo deste ano. É unha maneira complementaria e necesaria de mirar a realidade literaria pois supón utilizar outras lentes e outras perspectivas. Non esquece Camilo, como crítico de teatro con anos de oficio, dar noticia dos espectáculos creados a partir dos textos comentados. Ofrécese en todos os casos unha breve introdución ao texto, un análise do seu argumento e dos seus personaxes e remata a lectura con consideracións arredor do espectáculo que un día foi. Consigue finalmente, partindo do campo literario, ofrecer unha visión suficiente e moi atinada dos moitos ámbitos creativos nos que Roberto Vidal Bolaño se mergullou coa afouteza e a paixón coas que viviu os seus anos todos. Por iso mesmo, cómpre ter boa conta do complexo de Midas, tan común nestas terras.

Polivalencias

As xentes que ergueron o edificio teatral galego, ese mesmo que agora corre o risco de ser derrubado para sempre, tiveron que acostumarse a facer de todo desde o seu primeiro día no oficio, e nese todo non só hai que situar os traballos artísticos propios da creación artística (dirección, iluminación, interpretación, deseño...), pois tamén tiveron que atender outras moitas actividades vinculadas coa tecnoloxía teatral, a administración de empresas ou a xestión de recursos materiais e humanos. Pois unha compañía de teatro, é, antes que calquera outra cousa, unha empresa.

Coma tantas outras persoas (Ernesto Chao, Luma Gómez, Laura Ponte, Rosa Álvarez, Xulio Lago…), Roberto Vidal tivo que facer de todo, pero entre os oficios teatrais hai algún no que destacou de maneira non sempre suficientemente recoñecida. Refírome, por exemplo, aos seus traballos como actor, dos que paga a pena agora lembrar aquel magnífico “fogueteiro” que encarnaba en Bailadela da morte ditosa, con dirección de Eduardo Alonso, ou aquel seareiro que interpretaba con notable acerto na adaptación que el mesmo fixera dun texto de Maxi Rodríguez, Oé!, Oé!, Oé! Cómpre non perder de vista estas perspectivas complementarias, máis escénicas, para podermos construír, ao longo deste ano de gloria para a creación dramática, unha visión poliédrica dunha traxectoria rica e complexa, e sempre nunha perspectiva crítica, tan necesaria.