Ese é o título dunha editorial que vén de publicar Manuel Vieites no último número da revista ADE/Teatro.
domingo, 19 de mayo de 2013
Oficio de actores
MV García
Canto por volta de 1973 se convoca en Ribadavia a primeira Mostra Abrente
de Teatro, as ferramentas, os elementos e as estratexias para reconstruír un
sistema teatral propio non ían alén das vontades e dos desexos. Poucos lugares
había onde mirar, e menos onde aprender, se ben aquel teatro por facer tiña,
con todo, un punto de referencia que se miraba con ollos sorprendidos pero un
pouco de esguello. Falo do teatro independente español que a finais dos sesenta
iniciara unha prometedora andaina, de renovación e de revolución, e falo tamén
dos referentes gráficos que abrollaban nalgunhas revistas coma Primer Acto, onde estouraban as
propostas de Jerzy Grotowski, do Living Theatre, do Bread and Puppet, de Roy
Hart, ou do Teatro Experimental de Cali con Enrique Buenaventura.
Coa creación de Teatro Antroido, en
1974, e coa denominación escollida, Roberto Vidal Bolaño realizaba unha
declaración de principios por partida dobre. Por unha banda propoñía unha
mirada crítica sobre a sociedade do seu tempo e sobre as súas circunstancias,
nun momento especialmente duro da ditadura franquista, que en Galicia tiña
tamén unha dimensión sociocultural e lingüística relevante. E por esa época
escribe algunhas das pezas súas máis interesantes, por moito que hoxe queiramos
ver nelas unha excesiva pulsión instrumental. Falamos de Laudamuco, señor de Ningures, que segue a estela do magnífico Escurial de Michel de Ghelderode, ou Ledaíñas pola morte do meco, onde os
elementos da dramaturxia popular se combinan cun aquel de Bertolt Brecht.
Por outra banda, nun país sen oficio
teatral, Roberto Vidal Bolaño botaba man da única escola que naquela altura
cabía reivindicar, e que non era outra que a dun teatro popular que perdera o
seu pulo, pero do que quedaba aínda noticia en moitas celebracións do Entroido.
Desa reivindicación do teatro popular, de todo o seu saber escénico e da súa
íntima vinculación coa farsa, tamén dan conta os títulos dalgúns dos espectáculos
seus da época: Ruada das papas e do unto,
Touporroutou da lúa e do sol, As falcatrúas do Marqués de Patacón
(choqueirada morna), ou as propias Ledaíñas…
De aí deriva tamén unha maneira de entender a interpretación allea a mecanismos
psicolóxicos e máis abeirada na capacidade lúdica do actor, da súa habilidade
para facer e dicir. Por iso en tantas ocasións ao vermos ao Roberto nun
escenario, sempre viamos ao Roberto facendo de ***, e en moi contadas ocasións
se podía ver a ***, interpretado por Roberto.
Foi así como se puxo en marcha unha
das experiencias máis interesantes nun teatro independente galego que seguía a
pauta do teatro independente que agromara en toda a Península Ibérica e que en
determinadas comunidades tamén dirixía a mirada a unha tradición popular,
necesaria por contrahexemónica. Lembremos, nesa dirección, o Teatro Lebrijano
de Juan Bernabé, co seu Oratorio
(1972), que tanta influencia había ter na traxectoria de Salvador Távora e da
súa compañía, La Cuadra, ou a procura de Els Comediants en torno a unha
teatralidade popular mediterránea, fronte á busca transcultural do Odin.
En 1980 Roberto Vidal Bolaño
participa noutra empresa fundamental no proceso de reconfiguración daquel
sistema teatral que as Irmandades da Fala quixeran construír no primeiro
cuartel do século XX. Falamos da Cooperativa Teatro do Estaribel, unha
experiencia breve que, non obstante, foi ocasión para a creación dun
espectáculo moi notable, Bailadela da
morte ditosa, a partir dun texto de Roberto e con dirección de Eduardo
Alonso. Tamén serviu para iniciar o camiño da profesionalización.
En todo ese tempo que vai de 1974 a 1980, Roberto vai desempeñar moi diversos oficios escénicos: actor, director, escenógrafo, dramaturgo… Pero teño para min que, amais de ser un dramaturgo dos mellores que deron as nosas letras, Roberto era tamén un actor magnífico. Vaian a “youtube”, procuren “Oración ao Apóstolo”, e gocen de Roberto en estado puro. Un auténtico animal escénico.
Desgrazas
segundo Roberto Vidal Bolaño
MV García
Nestes días primeiros de maio e ata xuño, en que chegará a Vigo, percorre
os teatros máis importantes do país o espectáculo Días sen Gloria, producido polo Centro Dramático Galego, con
dirección de Fefa Noia. Con el, a nosa compañía nacional de teatro quere
agasallar ao autor co que a Academia Galega da Lingua, neste ano de 2013, está
a celebrar as nosas letras galegas. É esta unha iniciativa máis do Centro na
recuperación da figura e da traxectoria dun creador fundamental na nosa
literatura, do noso teatro, para a
cultura nosa. Foi tamén no CDG, grazas á vontade amiga de Manuel Guede Oliva,
onde Roberto realizaría parte dos seus últimos traballos como autor e director:
Xelmírez ou a gloria de Compostela
(1999), A burla do galo (2000), Mar revolto (2000), Rosalía (2001).
Días
sen gloria recibiu no seu día, 1992, o Premio Rafael Dieste para textos
dramáticos que convoca a Deputación de A Coruña, na súa segunda edición. Un
premio que volvería obter en 1997con outro texto magnífico, o titulado Doentes, que hai ben pouco puidemos ver
na súa versión cinematográfica cunha interpretación sobresaliente de Antio
Durán “Morris” e Xosé Manuel Olveira “Pico”, e con dirección de Gustavo Balza.
En ambos os dous casos Roberto Vidal
Bolaño bota man de dous dos seus dramaturgos máis queridos. No segundo, con Doentes, Roberto rende homenaxe ao seu
querido Ramón María del Valle-Inclán, ao crear unha trama que vai decorrendo
polas rúas de Compostela segundo vai transcorrendo a peripecia de Don Valeriano
e Cañete, dous derrotados que, con todo, dan en pasear a súa dignidade ferida
entre as sombras de pedra. Co primeiro, Días
sen gloria, Vidal Bolaño, sen esquecer a Valle, parece recuperar o vivo
camiñar co que Ramón Otero Pedrayo imaxina a ledicia vital dos trouleiros que
habitan aquel texto igualmente excelente titulado Os desenganos do prioiro (1952) polo que sentía especial cariño
Roberto e que en boa medida anticipa a idea central do que vai ser A esmorga de Eduardo Blanco Amor. E non
esquecemos a James Joyce, certamente.
Coma Ramón María del Valle-Inclán en Luces de Bohemia, Roberto Vidal Bolaño
sempre mostrou especial atención ás miserias de todos os días, a esas pequenas
desgrazas que non abondan para crear unha traxedia, nin tan sequera para
artellar un drama, pois os seus personaxes son sempre xentes do común, como o
eran na magnífica Bailadela da morte
ditosa. En boa medida unha boa parte da obra dramática de Roberto abéirase
a un xénero dramático que quizais, seguindo a súa propia proposta, teriamos que
denominar “desgraza”, pois en efecto para as xentes do común son as desgrazas,
como todas as que hoxe padecemos.
Días
sen gloria podería cualificarse como unha “desgraza” do camiño, pois é no camiño
a Santiago, desde Ostabat, Francia, onde transcorre a peripecia de dous peregrinos
que camiñan a Compostela por motivos ben diferentes. O home, xa vellote, leva
no carro un fardo que ben puidera ser o corpo da súa muller morta, coa
esperanza de que o Apóstolo lle devolva a vida. A muller, aínda nova, procura a
vinganza por unha promesa incumprida na vida dun cabaleiro arrogante e
destemido.
E polo camiño van aparecendo os
personaxes habituais dun mundo que na altura desta historia xa perdera a súa
gloria e deixara de ser aquela estrada aberta pola que bulía un mundo novo. E
así, toda esa xentiña que vai aparecendo ante os ollos dos nosos dous
peregrinos dá conta tamén daqueles tempos escuros de pouquidade e miseria, que,
na nosa historia, foron días e anos de máis. Séculos cincentos de desgrazas e
derrotas, que seguen con nós.
O espectáculo
Días sen gloria, foi presentado en escena no ano de 1993,
con dirección de Quico Cadaval, e tendo como intérpretes destacados a María
Pujalte, a Carlos Blanco, e ao propio Roberto Vidal Bolaño, que sempre mostrou
unha vontade escénica inequívoca, tamén para compoñer escenografías co
pseudónimo de Julia Brens. O espectáculo recibiu o Premio Compostela ao mellor
texto dramático en 1994, e un ano antes sería finalista no Premio Nacional de
Literatura na categoría de textos dramáticos.
Para esta ocasión a dirección do Centro Dramático Galego escolleu como
directora a María Xosé Noia Ansede, Fefa Noia pois, quen iniciara a súa
carreira como actriz co grupo Minerva de Santiago, con Roberto Leal, para logo
continuala con Teatro Galileo, ou Matarile Teatro. Despois dunha estadía de
estudos en Alemaña, onde completa a súa formación, volve a Madrid, para
traballar en Teatro de la Abadía, cabo de José Luís Gómez, unha das figuras
máis destacadas do teatro español actual. En moi poucos días o espectáculo
estará con nós, polo sur de Galicia, para falarnos de todos nós. Non deixen de
velo, aínda que proa.
Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (II)
Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (II)
por Afonso Becerra de Becerreá
MF Vieites
Cóntase na contracapa deste interesante
libro que presentamos, que a dramaturxia crea o manual de instrucións para o
xogo do teatro, ao mellor seguindo aquela diferenza que Gotthold Lessing
establecera entre o dramatiker,
creador de textos con palabras que chamamos literatura, e o dramaturg, ou compoñedor de textos. O
primeiro, entre nós dramaturgo, escribe textos, mentres que o segundo, para nós
dramaturxista, realiza todas as operacións necesarias para que o texto poida
servir de pretexto a un espectáculo teatral.
Roberto Vidal Bolaño foi tanto dramatiker,
e nestas datas chega a súa obra literaria completa ás librerías, como dramaturg, e desta segunda tarefa
podemos lembrar adaptacións que fixo de textos de Bertolt Brecht, Maxi
Rodríguez ou Ramón Otero Pedrayo, entre elas a de Rosalía. O teatro de Roberto Vidal Bolaño é outra cousa, pois nesa
obra escénica hai que conxuntar o seu labor como actor, director de escena,
escenógrafo, ou empresario, pois moito de todo, e non pouco, tivo que facer
para axudar a soerguer este teatro noso hoxe tan ameazado.
O libro é pois unha análise da literatura dramática de Roberto Vidal
Bolaño, malia que o seu título, Roberto
Vidal Bolaño e o xogo do teatro, puidese indicar cousa diferente, pois
cando vinculamos palabras tan dinámicas como teatro e xogo podemos camiñar en
direccións propias daqueles xogos teatrais que tan ben souberon construír
tantos e tantas especialistas en educación teatral. Unha análise que, amais de substantiva,
anuncia unha vontade educativa inequívoca pois o profesor Becerra dialoga co
seu lector a partir de preguntas abertas que perseguen afondar na
interpretación dos textos do noso dramaturgo.
A ficción literaria é un xogo, como nos mostrara Gianni Rodari na
súa Gramática de la fantasía, ou como
deixaron escrito autores tan amantes de enredar coas palabras coma Julio
Cortázar. E para que ese xogo poida ser, o literato bota man dunha manchea de
recursos, que o profesor Heinrich Lausberg inventariou nun volume magnífico Elementos de Retórica Literaria, e que
forman parte do patrimonio literario universal e agroman xa en textos coma o Poema de Gilgamesh ou o Mahabharata. Xogos que deveñen figuras
literarias e se vinculan a un conxunto de formas, técnicas e intencións que
abrollan nunha materia dramática que, no caso de Vidal Bolaño, ten unha precisa
compoñente contextual, pois a súa obra toda non deixa de ser unha radiografía
dos tempos convulsos que lle tocou vivir, e por iso en todas as pezas súas
asoman situacións, personaxes e conflitos que nos falan de nós, dos galegos e
galegas do común, desas persoas para as que, como dixera nalgunha ocasión, non hai
traxedias, senón desgrazas.
Consta o volume de cinco capítulos nos que o autor nos propón
analizar a obra de Vidal Bolaño a través dalgúns dos xogos presentes na súa
obra: de intriga, co tempo, ideolóxicos, de cine e teatro, e, finalmente, de
amor e morte. En cada un dos capítulos o autor vai propoñendo conceptos sobre
os que se asenta a carpintería dramática ou determinados tópicos literarios,
coa finalidade de comentar, pero tamén interrogar, a obra do autor a partir de
fragmentos escollidos. Cumpre así o autor coa súa intención e o libro co seu
cometido: ofrecer unha magnífica guía de lectura da obra de Vidal Bolaño a
través daqueles trazos formais ou dos contidos que máis e mellor a
caracterizan. Moi recomendable pois para os centros do ensino secundario.
O nariz do pallaso
É este un símbolo no que se ve
reflectida a profesión teatral toda, unha metáfora que nos fala tamén dos
tempos que foron mellores pero igualmente daqueles que xamais se deberán esquecer
por tantas cousas, malia que sexan tan duros de vivir. O nariz serve para
determinar un rol que sitúa a quen o pon nun espazo de transición, nese espazo
no que pode utilizar á vontade aquel máxico “se” co que se constrúen os soños,
as hipóteses, a ciencia, e, na fin, o teatro, que dirá Peter Brook. Co nariz
todo é posible, mesmo a verdade.
Roberto Vidal Bolaño utilizou o
nariz do pallaso hai xa moitos anos, no espectáculo Caprice de Dieux, de 1985, quizais unha das propostas escénicas
máis acedas e corrosivas que se teñan feito en Galicia, unha crítica frontal á
política teatral feita en Galicia nun tempo en que, coma hoxe mesmo, facer
teatro era unha aventura incerta. O capítulo último do libro, está dedicado a
ese nariz vermello que cada quen pode utilizar segundo desexe, e que tantas
veces permite arrepoñerse para dicir aquilo que de verdade se pensa. Velaí a
invitación última deste libro: defender con dignidade, coraxe, e cun aquel de
humor, as ideas nas cada quen crea, pois a razón deriva de argumentos non dos
usos do poder.
Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño (I)
Variacións sobre Roberto Vidal Bolaño
(I)
Camilo Franco
MF Vieites
No ano que andamos van ser moitos os traballos que se publiquen a
respecto de Roberto Vidal Bolaño, sendo Positivas a editorial responsable da
edición da súa obra completa, nunha xeira de volumes que chegará ás librerías nestes
meses. Na xeira de estudos, edicións e homenaxes, non só debemos considerar o
feito de ser o autor elixido pola Academia para a celebración do Día das Letras
Galegas, senón a transcendencia que Roberto Vidal Bolaño vai ter no
desenvolvemento do sistema teatral galego e no campo da literatura dramática.
En efecto, Roberto Vidal Bolaño desenvolve a súa traxectoria
artística ao longo de anos fundamentais na reconfiguración do sistema teatral,
militando activamente nun teatro independente con trazos autóctonos, entre os
que destacaban a defensa da lingua galega como ferramenta vehicular da creación
literaria, escénica e cultural, ou a recuperación dunha longa tradición dramática
presente en festas e celebracións, que tamén abrolla con forza nun xénero como
a farsa, do que tanto partido soubo tirar Ramón María del Valle-Inclán, e
igualmente Vidal Bolaño que sempre manifestou a súa débeda co autor das Comedias Bárbaras, inventor do
esperpento. Cómpre non esquecer tampouco o aprecio que Roberto Vidal sentía por
Ramón Otero Pedrayo, autor dese texto magnífico, Rosalía, onde intúe algunhas das correntes actuais na creación
dramática máis contemporánea. Por iso a pegada deles dous vaise deixar sentir
tanto na súa obra.
Desa traxectoria vital, longa, diversa e ben produtiva, dá conta
Camilo Franco na primeira parte deste volume que hoxe presentamos, editado por
Biblos co título de Dez obras na vida de
Roberto Vidal Bolaño, e que recolle os aspectos máis substantivos dunha
longa peripecia teatral marcada polo desempeño dos máis diversos oficios
escénicos, desde a dirección de escena ata o deseño de escenografías. Abonda
para ofrecer unha mirada esencial que explique e axude a entender todo o que
vén despois.
E despois chega, nunha segunda parte, un feixe de comentarios sobre
as que Camilo Franco considera pezas fundamentais do autor, partido de Bailadela da morte ditosa e rematando
con Animaliños. Polo medio, asoman os
textos máis fundamentais da segunda xeira creativa do autor, desde Días sen gloria até Rastros, onde atopamos diferentes rexistros estilísticos, e nas que
Roberto Vidal Bolaño segue a manter aquela visión irónica, aceda, e tantas
veces sarcástica, da realidade, tan propia da farsa, que xa abrollaba con forza
nun dos seus textos primeiros, Laudamuco
señor de ningures.
O libro de Camilo Franco constitúe un exemplo preciso dunha maneira
de facer crítica literaria máis abeirada aos discursos do xornalismo cultural
que aos que lle son propios aos estudos culturais, literarios ou artísticos,
que tamén haberán de chegar ao longo deste ano. É unha maneira complementaria e
necesaria de mirar a realidade literaria pois supón utilizar outras lentes e
outras perspectivas. Non esquece Camilo, como crítico de teatro con anos de
oficio, dar noticia dos espectáculos creados a partir dos textos comentados. Ofrécese
en todos os casos unha breve introdución ao texto, un análise do seu argumento
e dos seus personaxes e remata a lectura con consideracións arredor do
espectáculo que un día foi. Consigue finalmente, partindo do campo literario,
ofrecer unha visión suficiente e moi atinada dos moitos ámbitos creativos nos
que Roberto Vidal Bolaño se mergullou coa afouteza e a paixón coas que viviu os
seus anos todos. Por iso mesmo, cómpre ter boa conta do complexo de Midas, tan
común nestas terras.
Polivalencias
As xentes que ergueron o edificio teatral galego, ese mesmo que
agora corre o risco de ser derrubado para sempre, tiveron que acostumarse a
facer de todo desde o seu primeiro día no oficio, e nese todo non só hai que situar os traballos artísticos propios da
creación artística (dirección, iluminación, interpretación, deseño...), pois
tamén tiveron que atender outras moitas actividades vinculadas coa tecnoloxía
teatral, a administración de empresas ou a xestión de recursos materiais e
humanos. Pois unha compañía de teatro, é, antes que calquera outra cousa, unha
empresa.
Coma tantas outras persoas (Ernesto Chao, Luma Gómez, Laura Ponte, Rosa
Álvarez, Xulio Lago…), Roberto Vidal tivo que facer de todo, pero entre os
oficios teatrais hai algún no que destacou de maneira non sempre
suficientemente recoñecida. Refírome, por exemplo, aos seus traballos como
actor, dos que paga a pena agora lembrar aquel magnífico “fogueteiro” que
encarnaba en Bailadela da morte ditosa,
con dirección de Eduardo Alonso, ou aquel seareiro que interpretaba con notable
acerto na adaptación que el mesmo fixera dun texto de Maxi Rodríguez, Oé!, Oé!, Oé! Cómpre non perder de vista
estas perspectivas complementarias, máis escénicas, para podermos construír, ao
longo deste ano de gloria para a creación dramática, unha visión poliédrica
dunha traxectoria rica e complexa, e sempre nunha perspectiva crítica, tan
necesaria.
Suscribirse a:
Entradas (Atom)