Crónica da desesperanza

Álvaro Cunqueiro na dramática galega

MV García

Exclusiva de Faro da Cultura

A crítica de todo signo coincide en situar a Álvaro Cunqueiro entre os mellores escritores que deu a nosa lingua, tamén considerando a súa obra dramática, moi marcada, coma todo entre nós, polos avatares que levaron ao país da esperanza republicana á desesperanza durante toda a longa ditadura franquista. Cunqueiro soubo acomodarse á nova situación, pero a súa obra seguramente tería sido outra se as circunstancias non afogasen tantas vidas, tamén as literarias.

Unha das características que van definir a escrita dramática de Cunqueiro é a provisionalidade dos seus proxectos, esa dimensión de obra non acabada que atopamos nos máis interesantes e prometedores. Así acontece con Rúa 26, do que nos queda o seu Diálogo limiar, ou con Xan o bo conspirador, do que temos o prólogo. Son textos dos anos trinta, que deixan ver a pegada das vangardas históricas que foran presentadas en sociedade por Guillermo de Torre na súa magnífica  panorámica Literaturas europeas de vanguardia (1925), e que tamén prenden en Galicia na dramática por man de Xaime Quintanilla, con Alén, de Rafael Dieste, velaí O Drama do cabalo de axedrez, ou de Ramón Otero Pedrado, en Tren Mixto, textos publicados entre 1921 e 1929, sendo o primeiro deles o máis transgresor, o que alenta unha ruptura radical.

Neses primeiros traballos, Cunqueiro semella apostar por unha recreación da realidade ben contraposta ás que naquela altura eran as dominantes, e abeirase ás liñas propias do dadaísmo que van derivar finalmente en surrealismo, e que en Galicia tamén eran coñecidas grazas ao traballo de expansión vangardista que se realiza desde a revista Alfar, pero tamén desde Ronsel ou Yunque. Son fragmentos que permiten albiscar a irrupción na nosa dramática dun estilo novo, e a posibilidade certa dunha literatura verdadeiramente nacional fronte a liñas máis rexionalistas ou nacionalistas.

Inacabada tamén quedou Palabras de víspera, da que o seu dramaturgo  nos conta que a “pequena peza ía ser unha peza longa, en tres actos, con muitos cadros”. Quedou en dous en un epílogo, un borrador que recolle os elementos básicos da peza matinada, na que se recrean feitos relativos á peripecia vital dos herdeiros de Fernando I, nomeadamente as relacións entre Afonso e Urraca. Trátase dunha peza de carácter histórico creada despois das anteriores, publicada en 1974 por Editorial Galaxia no libro Don Hamlet e tres pezas máis, agora reeditado como Don Hamlet e outras pezas. 

Contiña aquel volume as que se veñen considerando achegas máis substantivas de Cunqueiro: dunha banda a recreación da figura de Hamlet e das súas incertezas ante a vida e ante o destino, que titulou O incerto señor don Hamlet, e da outra aquela magnifica visión da vixilia humana ante a chegada do amor que coñecemos en A noite vai coma un río. Dous textos que tiveron unha considerable impacto no proceso de lexitimación dunha literatura en lingua galega no momento en que desde as esferas oficiais máis se insistía en que o galego máis que lingua era fala dialectal.

A noite vai coma un río tamén se pode explicar como crónica da desesperanza, pois tal é o estado en que decorre a vida de Inés, agardando a chegada dun amor que xamais virá, que nunca será. Magnífica a escena contida no cadro segundo, no que Dona Ines considera o amor nun longo monólogo que vai debullando mentres pasea cabo de catro manequíns sen cabeza, toda unha metáfora da existencia e das relacións humanas. Un texto cunha singular fondura lírica, cunha enorme forza dramática derivada da espera agoniante que se torna noite, mentres van e veñen as sombras e os soñares.

Sabido é que o Don Hamlet de Cunqueiro vai ser unha recreación nova e ben orixinal do relato que William Shakespeare recolle nas sagas dos pobos que habitaron ou invadiron as terras dos bretóns insulares, ou nas crónicas que recolleron esas sagas. Entre elas está a Gesta Danorum, atribuída a Saxo Grammaticus. Cunqueiro parte da hipótese de que Halmar, o rei usurpador, é o verdadeiro pai de Hamlet. A partir de aí todo colle un novo rumbo, que o noso dramaturgo recrea de forma admirable.

Pero ademais de ser unha mostra magnífica de literatura, Don Hamlet tamén foi no seu día espectáculo teatral, a primeira vez grazas á Asociación Cultural Iberoamericana, con dirección de Antonio Naveira Goday, como lembrou Avilés de Taramancos. Tivo lugar a estrea no Teatro Colón da Coruña un 31 de agosto de 1959, e supoñía mostrar e demostrar que teatro en lingua galega non só era posible senón que tamén podía ser unha manifestación artística de calidade, lonxe do carácter dialectal e costumista co que se quería caracterizar a nosa cultura. Con aquela estrea comezaba a reconstrución do noso sistema teatral. E nesas seguimos, mentres sopra e resoa furioso o vento irado na Galicia.

Lembrando a Ditea e a Agustín Magán

Ditea e o teatro afeccionado

Crónica sentimental

MV García

Unha exclusiva de Faro da Cultura

Nada hai máis importante para o sistema cultural dun país que o teatro afeccionado, pois sobre el constrúense todos os demais, sendo todos necesarios. Percy MacKaye, un poeta e dramaturgo norteamericano, publicaba en 1912 un libro fundamental mesmo hoxe en día, o titulado The Civic Theatre, no que destacaba as moitas vantaxes dunha praxe cultural e artística que el quería poñer ao alcance de toda a cidadanía, para que todas as persoas puidesen desde o escenario expresar e comunicar. Avanzaba así o programa da democracia cultural, que tanta importancia vai ter en procesos de emancipación en todo o século vinte.

En Galicia o teatro agroma da actividade de colectivos afeccionados que unas veces utilizaban o galego e as máis o castelán, pois o teatro galego foi facendo camiño aos poucos e foi un camiño que houbo que andar e desandar en varias ocasións. Certo é que para facer a historia do teatro no país hai que considerar por igual esas dúas liñas de traballo, pois un teatro inflúe no outro e viceversa, e nos anos sesenta foron varios os grupos que comezaron a traballar en castelán para despois facelo en galego, pois non deixa de ser menos certo que facer teatro en galego naquela altura dos primeiros sesenta non gozaba precisamente do prace das autoridades civís, relixiosas e militares. Aquela frase contundente que reclamaba,“sea civilizado, hable castellano”, aínda mantiña a súa forza disuasoria.

Difusión Teatral Aficionada, ou Ditea, vai ser a denominación escollida por un grupo de persoas que en 1960 deciden en Compostela poñer en marcha unha aventura teatral que vai perdurar máis de cincuenta anos e que vai deixar unha fonda pegada na cidade e nas moitas persoas que participaron nas súas actividades. Sumábase a outras iniciativas de relevo que estaban a decorrer en Galicia. Proxectos incertos que axudaron a facer que o teatro volvese aos escenarios, como os que promoven Antonio Naveira Goday e Xosé Redondo Santos na Coruña, Rodolfo López-Veiga en Compostela ou Segundo Alvarado en Ourense, e nos que participaron un fato de mozos e mozas que ben cedo iniciarán unha xeira nova no noso teatro.

Ditea nace coa mesma vocación, a de encher os escenarios de teatro e potenciar ao mesmo tempo que moitas persoas se achegasen ao teatro, e non só como actores e actrices senón desempeñando os máis diversos oficios escénicos, pois se por algo se caracterizaba a compañía era por contar cunha estrutura propia case profesional, de xeito que podían realizar todos os traballos propios da realización e da produción: decorados, carpintería, indumentaria, maquillaxe… Tamén nace coa vocación de construír un repertorio extenso e variado, e dar a coñecer unha manchea de dramaturgos notables que van de Miguel Mihura a Alfonso Sastre. Fronte a outras propostas que se consolidaban naquela mesma altura, abeiradas ao teatro independente, a aposta de Ditea non vai ser política nin instrumental, máis ben comunitaria e teatral.

Recentemente a editorial Alvarellos publicaba un volume titulado Cuando Compostela subió el telón, co subtítulo de Crónica sentimental de la época dorada del teatro santiagués: Ditea, 1960: 1970, que recolle unha parte desa historia, enfiada segundo as pautas dunha crónica a veces sentimental a veces anecdótica, e pola que van pasando montes e moreas de persoas, algunhas ben coñecidas na radio ou na televisión. Unha crónica asinada por Alejandra Juno Rodríguez Villar, unha moza que forma parte da intrahistoria do grupo, ao ser filla de dous integrantes iniciais do grupo. Acompaña o conxunto unha coidada selección de fotografías de especial relevo polo seu valor testemuñal.

Nace esta obra dunha tese de doutoramento defendida na Universidade de Santiago de Compostela na que xa se marca con claridade a pauta que o volume establece, a de facer un percorrido pola intrahistoria do grupo, adubando o relato con algunhas referencias ao acontecer teatral en Galicia e no resto do Estado. Un traballo que se vén sumar a outros varios cos que se vai construíndo esa historia do teatro en Galicia, sempre necesaria para construír tamén a historia do teatro galego. Unha homenaxe merecida a todas as persoas que fixeron Ditea e que tamén fixeron que na escena volvese renacer o teatro.

Se hai unha persoa que teña destacado na intrahistoria de Ditea, esa é Agustín Magán Blanco (1918-1998), animador, director, actor e dramaturgo, e un incesante activista cultural, cunha longa traxectoria vital a prol da escena que sería recoñecida polos profesionais do teatro galego cando en 1997 lle conceden o Premio María Casares ao Labor Teatral nunha gala memorable celebrada no Teatro Rosalía na Coruña. Como director creou espectáculos con textos de Plauto, Gil Vicente, Sean O’Casey, William Shakespeare, William Butler Yeats, Miguel de Cervantes, John Millington Synge ou Fernando Pessoa, entre outros moitos.

Menos coñecida é a súa traxectoria de dramaturgo, con textos como Mesmo semellaban bruxas (1980), Alias Pedro Madruga (1981), A lenda de Xan Bonhome (1985), ou Os rebertes (1993), co que Gañaría o Premio Álvaro Cunqueiro e que constitúe unha aceda, orixinal e valente recreación das guerras irmandiñas, e toda unha reconsideración da dimensión heroica dalgúns dos supostos pais fundadores da nación galega, coma o Mariscal Pardo de Cela. Por iso é que os seus amigos e amigas do teatro afeccionado organizan todos os anos unha mostra na súa lembranza.