Loita contra a crise nas artes escénicas

Pensar as artes escénicas…

…en tempos de crise.

MF Vieites

Un artigo de Faro da Cultura

Hai pouco, o Consello da Cultura Galega, consonte o mandato recibido estatutariamente, publicaba un traballo especialmente relevante nestes tempos en que todo semella en proceso de derruba. Reflexión estratéxica sobre a cultura galega é o título dun volume que pon de manifesto a necesidade dunha “nova consideración da cultura” xunto con novas formas de “a xestionar e gobernar”. Súmase este volume a outro anterior, O capital da cultura. Unha achega ás industrias culturais de Galicia, editado por Víctor F. Freixanes e Alberto Meixide e publicado pola Fundación Caixa Galicia, e os dous constitúen referencias obrigadas para pensar a cultura en tempos de crise e para lograr o que en moitos países constitúe un feito contrastado: a cultura é un sector produtivo fundamental polo seu peso específico no PIB.

Lonxe de ser ese sector habitado por seres pedichóns, dotados de “cellas, can e frauta”, que tanto se denigra entre nós, vai ser unha marca de identidade cun poderoso valor simbólico, e ben identificable nun mundo global. Neses países e nas súas cidades, a cultura constitúe un patrimonio material e inmaterial sobre o que a propia cidade, e o país, se desenvolve e progresa. Difícil sería explicar hoxe o que son as cidades de Edimburgo, Salzburgo, Bayreuth  ou Aviñón sen facer referencia aos festivais que anualmente congregan nas súas rúas a centos de miles de persoas chegadas de todo o mundo. Evidentemente, ningún deses festivais naceu na súa grandeza actual dun día para outro. Son froito dun longo proceso, pero sobre todo da idea de que a cultura é un ben prezado que xera riqueza, traballo e benestar.

Alemaña é o país onde se fabrican eses automóbiles luxosos que conducen con fachenda os nosos empresarios, e nos que viaxan os nosos políticos, pero tamén é o país onde en cada pequena cidade hai numerosas compañías de teatro e danza ou orquestras sinfónicas que causan asombro en medio mundo, ofrecendo un programa de actividades rico e denso que fai que moitos dos que nos visitan, percorran as rúas das nosas cidades preguntándose como atopar un teatro, unha sala de concertos, ou unha sala de danza onde saciar a súa sede de cultura. Curiosamente foron príncipes, duques e outros nobres alemáns, xunto con innúmeros empresarios, os que instituíron primeiro, e validaron despois, esa dimensión oficial da música e das artes escénicas, entendendo que se trataba dun servizo público fundamental no desenvolvemento da nación alemá e das súas xentes. Xusto o contrario do que aquí aconteceu, e acontece, onde a clase dirixente sempre padeceu unha alerxia endémica ante as manifestacións da arte e da cultura.

Salzburgo, Nova York ou Boston son cidades que ano tras ano reciben estudantes chegados de todo o mundo, para cursar estudos de música, teatro, ou danza, nas numerosas escolas que se foron creando co andar dos tempos pero que tamén recibiron un substantivo apoio institucional para seren o que son. Velaí temos o exemplo notable da Julliard School, unha das xoias que acolle o Lincoln Center de Nova York, potenciado pola John Davison Rockefeller III e un importante grupo de filántropos locais. Unha máis, nas imaxes de marca dunha cidade con pouco máis de catrocentos anos. Qué dicir do Boston Conservatory ou da Universität Mozarteum Salzburg? Non hai palabras.

O volume editado polo Consello da Cultura Galega ten a virtude de mostrar camiños e liñas de traballo para que a creación e a difusión cultural neste país poida albiscar ese horizonte necesario para nos converter tamén nós nun país europeo, ben que para que iso sexa así, cómpren numerosos programas de formación e información que nos permitan por en valor o noso, e para abandonar ao mesmo tempo posicións de desprezo ante o propio ou de excesiva compracencia. Ten ademais a virtude de ser un documento elaborado por man común, recollendo achegas importantes de actores e de axentes moi diversos do campo cultural, o que lle outorga riqueza, diversidade e pluralidade. Un documento para facer un país de verdade.

Dicía Ramón Villares, Presidente do CCG, na presentación do volume, que o sector cultural precisa dun novo marco, dunha maneira nova de pensalo e desenvolvelo, de estratexias máis axeitas ao que todos agardamos que sexa, ese “compoñente básico da estrutura produtiva da sociedade actual e non unha ocupación temporeira nun réxime de voluntariado”. Velaí un dos principios fundamentais desa reflexión estratéxica que quere ser programática e propoñente, que esixe mesmo ser acción na esfera pública.

No campo das artes escénicas, o volume sinala con claridade algunhas das directrices sobre as que construír un plan estratéxico específico, para desenvolver un sector cultural que presenta trazos diferenciais, entre os que destaca o feito de non seren as ditas artes industrias culturais nas que os produtos se crean e difunden de forma seriada, malia o que digan en Barcelona ou Quebec. Galicia posúe un enorme potencial para facer do circo, a danza, o teatro, a ópera e outros xéneros escénicos, campos substantivos do bo facer dos nosos creadores, moitos deles emprendedores incansables. Para que iso sexa así, compren estratexias de construción, e non propostas de derruba, de devalo suicida. Bo sería que a nosa clase política e empresarial, e todas as nosas institucións e axentes culturais, botasen un ollo a un documento tan preciso nas diagnoses e tan clarividente nos tratamentos.   

Poética do desacougo e da derrota

A Galicia gris de Raúl Dans

MF Vieites

Seguindo un pouco a estela de dramaturgos notables coma David Mamet (velaí Verdadero y falso, editado por Alba en 2011), Raúl Dans (A Coruña, 1964), tamén quixo no seu día ofrecer unha sorte de compendio da súa tentativa poética, nun volume feito de retallos e traballos diversos, con finalidades varias, pero coa ineludible urxencia de explicar, xustificar, cuestionar ou debater aspectos centrais na creación dramática. Confesións dun practicante, editada en 2004, leva o expresivo subtitulo de As aventuras dun dramaturgo en Galicia, e contén moitas claves para desentrañar a súa obra e considerar liñas e teimas nos planos temático e formal. Tamén para entender o que implica escribir textos dramáticos nunha terra gris onde o teatro xa constitúe un artefacto cultural en perigo de extinción, pero onde é necesario como lugar no que escoitar algunhas agres verdades sobre nós mesmos.

Mamet pertence a unha tradición dramática moi marcada polo realismo psicolóxico cunha orientación crítica, pois foi nese paradigma no que escribiron os seus mellores textos dramaturgos coma Eugene O’Neill, Arthur Miller, Tennessee Williams ou Sam Shepard, pezas cheas de seres marcados pola derrota, pola perda, pola ausencia. Pero na obra de Mamet tamén se deixa sentir a influencia da narración cinematográfica, que nos Estados Unidos de América está tan abeirada a un realismo que pode coller moitas direccións, entre elas esa crítica permanente a un soño americano inalcanzable para a maioría. Aquí, nesta nova peza de Dans, tamén se fala de soños, só que o soño galego xamais foi de esperanza senón de derrota, marcada por uns camiños da vida que só agochan tebras das que con cabe fuxir, como lembra Xerardo Couto na presentación.

Dans recolleu en 2008 boa parte da súa dramática breve nun volume titulado, precisamente, Nun mundo hostil, onde presenta textos diversos, escritos en rexistros diferentes, con liñas argumentais dispares, pero informados coa mesma mirada crítica, con ese profundo desacougo existencial que arrefría o sangue dos derrotados. Tal vez Raúl Dans teña unha conciencia certa, coma tantas outras persoas, de habitar un país onde para as xentes do común, para os galegos e galegas de a pé, só é posible ese desacougo que adormece as conciencias, sabedoras de que a derrota nos acompaña desde sempre e para sempre. Xustamente un dos seus textos máis interesantes, co que gaña o prestixioso Premio Born, titúlase Derrota.

Como se sinala na capa deste novo volume que contén a peza titulada Chegamos despois a unha terra gris, estamos ante un retrato desapiadado e esfiañado de todos e todas nós, construído con esa sólida carpintería do mellor realismo e facendo da palabra xusta e precisa, e do diálogo fluído pero aberto a todo tipo de elipses, as ferramentas básicas no tratamento dunha materia dramática que nos sitúa ante os innúmeros camiños que levan á soedade máis absoluta. Unha terra gris que mostra todas esas zonas escuras que habitamos e polas que transitamos un día si e ao outro tamén, pois coma sinala Luísa case rematando a peza, “hai cousas que un non pode controlar”, porque, insiste, “nin sequera é posible ser quen queres ser”.

As palabras case últimas de Luísa, dan conta dese soño imposible que nin paga a pena soñar pois, mesmo soñando, os mundos oníricos se tornan grises, escuros, agres. Dan conta tamén do afundimento de toda esperanza, mentres por todas partes agroman eses lamentos longos e atormentados que emerxen do máis profundo das tebras e que día a día tinxen esta terra gris da máis mesta negrume. Realismo acedo, e crítico. Historias persoais que dan conta dunha enorme derrota colectiva, e do absurda que se pode tornar a existencia.

Sen esperanza, sen futuro

A figura central deste retablo da derrota é Helena, unha muller que padece un cancro que a come por dentro e por fóra, ás presas, e que lle fai lembrar unha vida chea de penalidades e renuncias, de silencios e mentiras. Unha vida ben semellante á que viviu súa nai e á que sofre a súa filla, poderoso triángulo feminino que tamén dá conta das relacións non sempre doadas entre persoas que curiosamente padecen os mesmos padecementos, e que refiren unhas relacións de familia cheas de paradoxos e patoloxías.

Coma tantas outras mulleres, Helena abandona todo polo home e pola familia, sacrifica a súa carreira pola carreira dos demais, tal e como o fixo súa nai, e tal e como o está a facer a súa filla, que se inicia na maternidade coa mesma indefensión e inseguridade de tantas e tantas mulleres, que afirman así, sen querelo ou sen se poder rebelar, a súa dependencia e submisión. Ao remate, da vida, só lles queda unha presa de area que voa co vento. Polo medio hai outras derrotas, outros personaxes igualmente feridos, algunhas situacións dunha violencia extrema. Como acontece todos os días a todas as horas neste terra ferida. Non hai futuro, certamente, non o hai para os máis.

DANS, Raúl, Chegamos despois a unha terra gris, Vigo, Xerais, 2011, 146 páxinas