maderne / crítica literaria e teatral... E POLÍTICA

un espazo para partillar críticas, comentarios, reseñas e outros documentos sobre literatura, teatro, arte, cultura..., amenizado por Manuel F. Vieites




miércoles, 29 de junio de 2011

Lembranza de Daniel Cortezón


O libro dos amigos

MF Vieites


Desde o Faro da Cultura, Faro de Vigo



En outubro de 2009 deixábanos Daniel Cortezón, aquel escritor que en 1956 publicaba en Vigo a novela titulada As covas do Rei Cintolo, e que en 1966 presenta Nicolas Flamel, un texto 1960 co que inicia una longa traxectoria como dramaturgo. Agora chéganos un libro coordinado por Matilde González Gómez e Manuel Valín Valdés, Daniel Cortezón, no que máis de medio cento de persoas, en máis de trescentas  páxinas, ofrecen una visión poliédrica e certamente moi completa de quen foi un dos principais animadores da nosa literatura e da nosa cultura nos tempos en que noite e día eran pedra, como escribira seu amigo Celso Emilio Ferreiro.

Non hai outra intención no libro que sumar testemuños daquelas persoas que, dunha ou doutra maneira, participaron na vida de Daniel. Por iso atopamos traballos de moi diversa feitura, pero en todos eles latexa un profundo amor por un home entregado con paixón á causa da nosa lingua e da nosa cultura, o que non lle impediu escribir textos singulares e importantes en lingua castelá, como a soberbia Crónica del Rey Don Pedro, publicada en 1998 pola Universidade de Murcia. Trátase, en efecto, dun libro dos amigos, de todas aquelas persoas, e hai moitas máis que non están, que en Cortezón souberon valorar o espírito tolerante, amable e integrador do que sempre fixo gala, mesmo nos momentos máis difíciles.

No libro imos atopar traballos de enorme interese para os estudos que a súa obra poida concitar, pois esa mirada plural e tan heteroxénea á súa traxectoria vital, intelectual e artística, ofrece numerosas luces e diminúe considerablemente as sombras que puidese ofrecer unha peripecia marcada pola humildade e polo desexo de situarse nun segundo plano, lonxe dos focos dos medios, mais sempre presto para a cámara dos amigos, e sempre aberto ao saber e ao coñecemento. A nómina e a procedencia das persoas que en agosto de 2002 se suman ao homenaxe que se lle tributa en Ribadeo, dá boa conta de que moitos eran os seus amigos, chegados de vieiros vitais e ideolóxicos moi dispares, como tamén o fai a selección de fotografías incluídas no volume e nas que aparecen persoas e personalidades que conforman un amplo abano político.


Inicia o conxunto unha cronoloxía da que é autora Matilde González Gómez, que foi amiga súa e logo compañeira por máis de quince anos, logo do falecemento da súa primeira muller en 1993. Nese reconto de días e de anos, tomamos conciencia dos moitos ámbitos dos que se ocupou a súa curiosidade intelectual, pois foi un neno case privado de escola e doutros estudos ao ser fillo dun carabineiro que permanece fiel á Segunda República e que, finalizada a Guerra Civil, permanecerá preso entre 1939 e 1944. Tomamos entón conciencia da actividade incesante dun rapazote ao que a ditadura lle tronzou a existencia, mais que, como lembraba Dionisio Gamallo Fierros por volta de 1956, soubo atopar nas bibliotecas o que as escolas non lle puideron dar.

Con esa manchea de testemuños vaise enfiando a vida do noso novelista e dramaturgo, e entre eses traballos podemos destacar as palabras de Carlos Álvarez Lebredo, de Francisco Díaz-Fierros Viqueira, de Xosé Luís Franco Grande, de Jerónimo López Mozo, de Luz Pozo Garza ou de John Rutheford, que dan conta de liñas de pescuda ben interesantes para continuar escribindo historias desta terra e das súas xentes, pois esa era a paixón do amigo Daniel, como xa mostrara naquela fermosa novela titulada As covas do Rei Cintolo, onde a narración oral abrolla coa forza poderosa de todas esas voces que o tempo acubilla nun relato, que elas mesmas fan. O libro está dispoñible na rede, na páxina que a wikipedia dedica ao autor.


Non faltan os testemuños das xentes de teatro, coma o que achega Pepita Pedreira, catedrática xubilada do Instituto de Bacharelato de Ribadeo, no que en 1975 se estrea o espectáculo titulado Nicolás Flamel, ou o da Presidenta da Asociación Cultural Francisco Lanza, entidade que nos anos setenta se sumou ás moitas iniciativas de fomento do teatro afeccionado, que tanta incidencia terían na conformación e proxección dun teatro propio na nosa lingua ou na normalización da nosa cultura.

Gustavo Pernas Cora, tamén dramaturgo, e de Viveiro, fai na súa lembranza de Daniel, a quen chama “alquimista da historia”, unha atinada comparanza da súa traxectoria coa daquel alquimista francés, Nicolás Flamel, ao que Cortezón dedicará unha das súas primeiras pezas. Certamente a vida dos dous foi, como quería Kavafis, longa, rica en experiencias, en coñecemento. Todo un exemplo para os tempos que corren nos que vedraños mitos como os de liberdade e sabedoría comezan a desaparecer. A destacar tamén as palabras de Isaac Alonso Estraviz, Xulio Lago, Gloria Baamonde ou Santiago Sanjurjo.

sábado, 18 de junio de 2011

En el monte del olvido, de Alfonso Zurro


En el monte del olvido
de 
Alfonso Zurro

MF Vieites






Alfonso Zurro (Salamanca, 1953) aúna en su trayectoria el trabajo del director de escena y el trabajo del dramaturgo. Su obra, en una u otra dirección, ya resulta notable y relevante, tanto que en la misma se pueden ver rasgos que la caracterizan y definen. Entre ellos esa mirada crítica, llena de ironía, con la que aborda temas diversos, desde esas situaciones de pareja que vivimos todos los días (y recordemos Las bragas), hasta aquellas otras en las que nos asomamos a cuestiones de similar enjundia pero tamizadas por su dimensión histórica. Nuestro compañero Eduardo Pérez-Rasilla ha escrito algún ensayo a tener en cuenta a la hora de abordar esa trayectoria.

Con motivo del estreno de En el monte del olvido, decía Alfonso Zurro que había que abandonar el miedo a abordar temas y momentos históricos, una actitud valiente que nos ayudaría a plantearnos dudas, problemas o paradojas, algo que el teatro ha venido haciendo desde tanto tiempo atrás, y con él la literatura. Claro que el título se las trae, pues sus connotaciones son muchas, y aumentan además en una tierra en la que la pasión de Jesús de Nazaret levanta tantas pasiones, fervores y entusiasmos, mayores aún en Andalucía. Incluso cabe el recurso a la copla, si recordamos aquellas Dos cruces de Ricardo Larrea que cantaron, entre otros, Antonio Molina, Luis Mariano o incluso José Feliciano. También lo hizo el gran Miguel de Molina, maestro de la copla y republicano.

Pero las dos cruces que encontramos en este monte del olvido están ocupadas por dos personajes que responden al nombre de Tirio, el uno, y de Troyano, el otro. Se trata de los conocidos ladrones que acompañan a Jesús de Nazaret en aquel día de pasión que dio lugar a nuestra era. Un día de pasión que, en la propuesta de Zurro, a veces semeja ser momento de relajo general en una de tantas recreaciones dramáticas que en el mundo entero se han convertido en reclamo religioso y/o turístico, y otras evento real, esto último tras la irrupción de la mujer que trae en su mochila el bebé partido en dos por el soldado salvaje y violador.


Y así asoma ese otro trazo tan característico de la dramática de Zurro cual es el trasladar al espectador la responsabilidad de optar por las diversas posibilidades que deja abiertas para que seamos nosotros quienes decidamos lo que estamos viendo, o lo que queremos ver. Así, el texto se torna abierto a interpretaciones diversas, desde las que nos permiten asomarnos a un episodio transcendental de la historia occidental a través de los ojos de personajes ocasionales o secundarios, incluso en su papel de figurantes, hasta aquellas que nos lleven a considerar cómo el teatro se sitúa en un monte del olvido, habitado por dos simples comediantes del montón que esperan como agua de mayo la llegada de la figura televisiva para alcanzar visibilidad.

La dimensión histórica de los hechos (la pasión de Jesús), la ficción religiosa que esa pasión genera (la recreación de la pasión), que en tantos países del mundo han dado lugar a tantos ritos, fiestas y celebraciones, y la ficción profana que puede desarrollar, se mezclan de forma permanente en un texto en el que los planos se superponen, con lo que los lectores hemos de estar en todo momento comprobando el terreno que pisamos, también cuando truenos y relámpagos amenazan con rasgar el velo del templo, como relatara Mateo, y nos dejan sumidos en una espesa y oscuridad.

Como si de un cantaor se tratase, Zurro canta y toca en varios palos. Y entre ellos no es el de menor importancia aquél en el que la Pasión adopta una valencia universal para ser símil de todas las pasiones posibles, como la de esos dos figurantes que malviven un oficio, el teatral, de todos olvidado y por todos escarnecido. En esa perspectiva el texto supone una ácida mirada al mundo del teatro. La letanía última del Tirio nos lo recuerda.

Siendo como soy una de esas personas que piensa que la literatura dramática es, ante todo, y en cuanto texto publicado, texto para disfrutar en la lectura, poco más puedo decir de una obra de la que no cabe desvelar más secretos para justamente permitir que otras personas puedan recorrer ese territorio incógnito que Zurro nos propone y disfrutar con el paseo. Pero sí puedo y debo decir que se trata de un texto en el que hay una sabia combinación de humor e ironía, y también una mirada un tanto trágica a las cosas de la religión y del teatro. Porque somos lo que somos y estamos como estamos. Pasen y lean, si les place.


Zurro, Alfonso: En el monte del olvido. Sevilla: El Adalid Seráfico, 2010, 115 páginas.

Obra dramática de Francisco de Quevedo


Francisco de Quevedo, Obra dramática

MF Vieites


La creación dramática de expresión castellana supone un patrimonio difícil de cuantificar, tan sólo considerando la que se escribe y edita en España hasta mediados del siglo XIX. Tal vez ahí podríamos marcar la frontera para designar la literatura que cabría señalar como clásica, si bien hay autores como Lorca, Valle-Inclán o Galdós que difícilmente se pueden dejar de citar en aquella. Pensando en la escenificación, se nos antoja una tarea ingente para tantas compañías que cada día se deciden a explorar, algunas con notable fortuna escénica, esos textos que acaban por parecernos un primor. No hace tanto Ernesto Caballero nos deleitaba con un espectáculo magnífico elaborado a partir de textos de uno de nuestros grandes olvidados, Ramón de la Cruz. Y como él, ¿cuántos?

Nos llega ahora una magnífica edición que recoge una buen parte de la obra dramática de Francisco de Quevedo, uno de los pesos pesados de nuestras letras, al que debemos novelas como la Historia de la vida del Buscón llamado Pablos, ejemplo de vagabundos y espejo de tacaños, o un caudal de poesía en la que encontramos todo tipo de registros y subgéneros. Sin olvidar un variado conjunto de escritos de diversa índole, entre los que están las Cartas del caballero de la Tenaza, la Execración contra los judíos o Providencia de Dios. Textos que sirven para dar una idea más cabal de un escritor que, como en el caso de Aristófanes, se puede considerar ora avanzado en sus ideas y pareceres ora profundamente reaccionario. Sea como fuere, estamos ante uno de los escritores que supo elevar la lengua castellana a cumbres insospechadas.


Como Luis de Góngora, aquel otro gran poeta pocas veces recordado, Quevedo escribió varias obras dramáticas, destacando sobre todo en el género de lo breve (entremeses, loas, bailes), y alguna de sus obras había sido incluida en las diversas antologías que se ocupan de la denominada dramática breve o festiva del Siglo de Oro. Pero el volumen que ahora tenemos entre manos recoge una buena parte de su producción, pues todavía hay piezas que no figuran en su haber al no estar probada su autoría o no poseer indicios suficientes de la misma.

Ahora se edita la comedia titulada Como ha de ser el privado, acompañada de fragmentos de otras dos, entre ellos el que pertenece a la pieza Pero Vázquez de Escamilla. Sigue un total de trece entremeses, algunos en dos partes, y once composiciones catalogadas como loas y bailes. Con ellos podremos saborear la importancia que la creación dramática tenía en España en un momento en el que el teatro era una de las más importantes diversiones, como dejó escrito Agustín de Rojas en El viaje entretenido. Obras que nos muestran la mirada peculiar con la que Quevedo observa y recrea el mundo que le rodea. En su única comedia completa, Como ha de ser el privado, asistimos a una especie de defensa poética de las cualidades que ha de poseer un valido real, escrita para mayor gloria de Gaspar de Guzmán y Pimentel Ribera y Velasco de Tovar, más conocido como Conde-Duque de Olivares. Sus entremeses recrean todo tipo de personajes y situaciones, si bien Quevedo opte por centrar su mirada en sujetos que se situaban en la periferia de la sociedad de la época, como maridos cornudos, astutas celestinas o viejos celosos. Y en todos destaca, como se dijo, el dominio con el que nuestro autor utiliza la lengua castellana, con lo que su lectura se convierte en un verdadero deleite, mayor si cabe gracias al excelente trabajo de los editores del volumen, que acompañan cada texto con abundantes notas que iluminan nuestra lectura, y que además nos ofrecen una magnífica introducción para comprender más y mejor la incierta relación del autor con las tablas. 

Quevedo, Francisco de: Teatro completo. Edición de Ignacio Arellano y Celsa Carmen García Valdés. Madrid: Cátedra. 2011. 651 páginas.



domingo, 12 de junio de 2011

El realismo crítico de David Mamet




Un clásico de Mamet en edición del Teatro Español en versión de Veronese.

Manuel F. Vieites


No estamos ante el texto de David Mamet, que en su día fue publicado por Ediciones Cátedra, en edición de Catalina Buezo. Estamos ante el libro del espectáculo que contiene la versión realizada por Daniel Veronese del texto de Mamet, para servir de sustento básico al espectáculo que aquél dirige en el Teatro Español de Madrid en la temporada 2009/2010. En consecuencia, el libro contiene no sólo la versión del texto fuente sino otros documentos interesantes, entre los que se incluyen notas breves sobre el proceso de ensayos, Adriana Roffi; el espacio escénico, Andrea D’Odorico; el vestuario, Ana Rodrigo, o la iluminación, Paco Ariza; se complementan con la nota igualmente breve del propio Veronese, titulada “Un dardo lanzado en la oscuridad”. Pregunten a Soros…, por el dardo.

También contiene dos ensayos de mayor calado, que abren el volumen. El primero, “Mesías y renegado, Mamet en el panorama teatral norteamericano”, está firmado por Fermín Cabal, quien se encarga de situar al autor en su contexto y explicar los rasgos más relevantes de su carrera en el teatro y en el cine, también en el ámbito de la literatura dramática, que no es lo mismo que el del teatro. En un estilo ameno y muy divulgativo, Cabal sitúa al autor frente a su obra y ante los diversos ámbitos en los que se ha movido, para terminar su revisión histórica con un apartado muy sugerente, que titula “¿Se apaga la estrella de Mamet?”; y es que en ningún momento sucumbe a la pulsión laudatoria y apuesta más bien por una visión crítica, a veces un tanto irónica, lo cual es de agradecer. Esa dimensión polémica recorre todo el ensayo, sobre todo a la hora de analizar las diferentes tendencias que operan en el teatro norteamericano de los sesenta y setenta.


El segundo, “El alimento de los tiburones”, lo debemos a Gloria Villalba, y nos ofrece una síntesis de las estrategias con las que operan los mercados y sus agentes, sobre todo en el ámbito de la especulación. Una visión muy acertada y completa en torno al momento en que Mamet escribe y presenta su texto, que no es tan diferente del momento actual, pues tal vez el actual sea consecuencia de desvaríos anteriores. Un trabajo muy notable, que no sólo ilumina los comportamientos de los personajes de Mamet, sino que ilustra perfectamente lo que ha sido en España la fiebre del ladrillo o la fiebre del duro a tres pesetas que tantas personas padecieron y todavía padecen. Y sus consecuencias. Todo ese humo que todavía nos ahoga y que amenaza con quedarse para siempre.

Al existir una versión integra del texto original, estos libros tienen un valor especial, sobre todo para considerar los procesos de creación escénica, en los que interviene eso que denominamos dramaturgia y que implica, por utilizar un símil culinario, algo así como preparar un bacalao a partir de la diversidad de opciones que la sabiduría popular nos ha legado o preparar un arroz sabiendo todo lo que un buen arroz nos permite. En cualquier caso, la dramaturgia sabe que lo importante es el bacalao, o el arroz, si bien hay propuestas en restauración en las que lo de menos es el arroz o el bacalao; se trata de eso que se llama cocina creativa, bien similar a la dramaturgia creativa. Y del mismo modo que uno puede pagar un fajo de euros por tomarse un bacalao deconstruido (acompañado de frases imposibles que hacen desaparecer al bacalao), también es probable tener que soportar un Hamlet sin príncipe de Dinamarca. No es este al caso, felizmente. Veronese opera desde la síntesis pero retiene todas las esencias del texto de Mamet, sobre todo la deuda que el autor norteamericano tiene con Harold Pinter, por tantos motivos, y uno de ellos tal vez sea el guión de La mujer del teniente francés, que el dramaturgo británico escribe a partir de una novela homónima de John Robert Fowles, autor una novela realmente fascinante, la titulada El Mago. Recordamos la edición de Glengarry Glen Ross se dedica a Harold Pinter, precisamente.


Hay antecedentes varios para este texto magnífico de Mamet, y entre ellos la conocida obra de Arthur Miller, Muerte de un viajante. Sólo que en esta ocasión asistimos al momento posterior al fin del sueño, al instante del amargo despertar. Es decir, al momento en que, acabado el sueño, los seres humanos han de seguir viviendo, y vivir en los Estados Unidos de América es competir sin descanso. Y entonces es cuando asoma con fuerza brutal esa deriva individualista con la que se ha construido la cultura y el ideal norteamericano. Por eso la vida en la inmobiliaria se convierte en una lucha a muerte por la supervivencia. Una premonición aterradora de nuestro presente. Y es que al final todo se contagia, sobre todo aquello que más denigra nuestra condición de seres racionales. Excelente trabajo de edición, por cierto. Enhorabuena a los responsables.

VV. AA.: Glengarry Glen Ross, de David MametMadrid: Teatro Español, 2010, 270 páginas.

O agre namoro do verán


Memoria de amores novos

MF Vieites

Crónica aparecida en Faro da Cultura. As imaxes son de Moebius.

A primeira frase da novela titulada El Ingenioso Hidalgo Don Quixote de la Mancha, contén unha frase que nos mostra a esencia mesma da literatura, que non é outra cousa que ideación, fabulación, ficción, mesmo cando se parte de feitos verídicos ou tidos por certos. E aquel narrador que afirmaba contundente que non quería lembrar o nome do lugar no que vivía o tal fidalgo, tamén nos pon diante doutro feito importante que debemos ter presente no inicio da lectura: contará o que nos queira contar, e utilizará os prismas e os focos que queira utilizar, agochándose ou mostrando o seu poder. Unha das moitas marabillas contidas na obra de Jorge Luis Borges reside precisamente nesa posición variable do que conta. Na obra dramática esa voz tamén ten presenza, e moita, só que agora unha das súas funcións consiste en escoller as voces que interveñen nos diálogos. Así, no inicio da triloxía titulada Orestía, o dramaturgo implícito fai que primeiro fale o aterecido vixía que nos dá conta das penurias que padece apostado na torre do pazo dos Átridas, mentres insinúa algunhas cousas atroces que terían acontecido durante a ausencia dos destemidos soldados micénicos.

Na historia da literatura hai textos que explican moi ben esas estratexias de narradores e dramaturgos para abrir ou pechar vieiros, para mostrar ou agochar todo tipo de cousas, e cabe lembrar o Tristam Shandy de Laurence Sterne. No campo da literatura dramática quizais fose Harold Pinter un dos autores que con maior persistencia se instala na negación da omnisciencia e que con maior insistencia proclama a incapacidade para ir alén do que o texto mostra, simples retallos dun relato que xamais poderemos aprehender totalmente. Mesmo en textos como Vellos tempos mostraba como a propia memoria nos xoga malas pasadas pois o que lembramos non é máis do que unha visión deformada dos feitos, nunca os propios feitos.


Contaba Nikolai Evreinov, director de escena ruso, que para el non había mellor película que sentar na parte traseira dun coche en marcha e mirar pola fiestra o decorrer da vida. Tal vez por iso Evreinov desenvolveu unha forma dramática e escénica que denominou “monodrama”, que viña recuperar aquela paixón dos futuristas italianos pola fugacidade do instante. Moitos autores das primeiras vangardas toman conciencia de que a nosa percepción da existencia é fragmentaria, incompleta, insuficiente, como mostra Kurt Schwitters nas súas creacións textuais ou plásticas. A totalidade deixa de existir, sendo substituída por unha mestura aleatoria de fragmentos de todo tipo.

Manuel Lourenzo xamais ocultou a súa paixón polo dramaturgo inglés, e a pegada deste na obra de aquel deixábase sentir con forza en Magnetismo, quizais unha das obras máis logradas e complexas do noso dramaturgo, pois como quería Evreinov, e como explicará Roman Ingarden, concede ao lector o privilexio de encher os numerosos ocos que a peza deixa abertos coa finalidade de que o sentido se constrúa, o sentido que cada quen lle dá ao que mira, ou ao que anda a ler. Nesta nova obra, Aquelas cousas do verán, Lourenzo declarárase impresionista e concibe un dramaturgo empírico que aposta decididamente por mostrar cadros e retallos de varias historias que se mesturan, como persoas que camiñan pola rúa ou sentan nunha terraza. Dalgunha maneira fainos lembrar igualmente aquela maneira de dispoñer os feitos que atopabamos en Degoiro, ese texto inquietante, por veces impenetrable, de Sarah Kane. Malia que os personaxes teñen nome, e mesmo unha certa historia, acaban por se converter en voces que falan de desexos, esperanzas e frustracións. Tamén do pasado que sempre volve, aínda que o tempo que foi nunca será de novo, xamais volverá.


Son varias as historias que aquí se enfían. No centro de todas elas temos un amor calado entre Pamela e Celso, que tentan recuperar o tempo aquel en que sendo mozos cruzaban miradas e desexos, aínda que xamais poderán vivir o bico morno imaxinado aos quince anos. Arredor desta, vanse tecendo outras, como a de Alsira, que vai esfiañando lembranzas dun Ramón que quizais estea morto ou tal vez sexa unha mirada inerte perdida no infinito. Canda eles tamén falan Toño e Darío, ou Rosa e Delia, conversas cheas de silencios que refiren relacións de parella, aventuras vellas e novas. Monólogos alternados nos que cada quen debulla as súas teimas, mentres a morte agarda. Na fin, a vida aparece tal e como é na realidade, o conto cheo de furia e ruído que nada significa, pois xamais seremos o soño imposible de Jacob L. Moreno, que eu me poida mirar cos teus ollos e ti te poidas mirar cos meus. E como pano de fondo desta xeira de vagas confesións unha figueira, árbore que no inicio dos tempos míticos servía para tapar aquilo que se sentía vergoñento. E por detrás da figueira, as praias da Coruña e as montañas do Valadouro.

miércoles, 1 de junio de 2011

Valle-Inclán, 75 anos despois


 Dramas crepusculares

MV García

Desde o Faro da Cultura de  Faro de Vigo

Celebramos este ano o 75 aniversario do pasamento de Ramón María del Valle-Inclán, acontecido un 5 de xaneiro de 1936 en Compostela. Das moi diversas manifestacións de dó que teñen lugar e se expresan neses días, deu conta Juan Antonio Hormigón na súa monumental obra Valle-Inclán, Biografía cronológica y Epistolario, catro densos e prolíficos volumes editados pola Asociación de Directores de Escena nos que se ofrece un documentado percorrido pola peripecia vital dun dos galegos máis ilustres. Pois así, como galego, era recoñecido naquela altura desde as páxinas do semanario A Nosa Terra, onde con ocasión do seu óbito se cualificaba a súa obra como “galega pola forma e galega polo esprito que a animou”. Tan galego parecía que Castelao, lembrando o enterro de Don Ramón, escribirá aquela doída lembranza na que podemos ler: “jamás el cielo de Compostela lloró tanto”. En efecto, chovía moito, pero a galeguidade enteira tamén choraba a morte dun dos seus.

Valle-Inclán deixou tras súa unha obra literaria de dimensión universal, como poñía de manifesto o profesor Darío Villanueva na presentación da súa Narrativa completa, editada en 2010 por Espasa. Destacou como narrador e como poeta, tamén como polemista e articulista, pero sobre todo como dramaturgo. E nunha parte substantiva da súa obra déixase sentir o peso da tradición cultural galega, os usos e costumes dunha Galicia que na altura en que escribe seguía ancorada nas estruturas medievais, case coma hoxe. Impresión semellante obtemos ao lermos a obra do dramaturgo angloirlandés John Millington Synge, que recrea unha Irlanda escura e negra, aquela que no ámbito rural mantivo formas de vida que para nós resultan tan próximas e familiares. A vida nas Illas de Arán non era moi disimilar no inicio do século pasado da que levaban os habitantes da Costa da Morte, poño por caso. A súa obra dramática segue gozando de actualidade en tanto soubo recrear nela conflitos permanentes do ser humano, como fixeron antes del todos esas autores que consideramos clásicos. Velaí ese primeiro drama simbolista titulado Cenizas, que contén episodios da vida íntima que falan de situacións, conflitos e condutas que seguen dominando as nosas relacións. Un drama vivido por dúas persoas animadas polo amor e atormentadas pola relixión, bucle destrutivo que conduce directamente á desolación.

Seguen tendo interese os seus dramas épicos, desde aquel que titula Voces de gesta ata os que agrupa na serie das comedias bárbaras, con logros tan destacables como Divinas palabras, unha peza realmente maxistral na que recrea os dramas das xentes do común mantendo ante eles a mesma distancia que propoñía Esquilo pero volvendo os heroes de carne e de oso como proporá Eurípides para desesperación de Aristófanes, pois o autor de Lisístrata era amante, coma poucos, da vedraña tradición aristocrática. Ante a realidade da Galicia rural, Valle-Inclán semella non tomar partido, mais esa suposta ausencia de perspectiva crítica fai que esta aumente considerablemente ao mostrar os feitos sen outro aditamento que a súa natureza máis crúa e negra. Valle aplica a mesma lente que o Goya máis escuro. Vendo as andanzas de Juan Manuel de Montenegro, cacique insufrible e absurdo, resulta moi difícil poñerse do lado dos señores da terra. Voces de gesta non deixa de lembrar tampouco algunhas das temáticas presentes en As troianas, aquel drama de Eurípides onde as mulleres, onte coma hoxe, se converten no máis prezado botín de guerra.

Nas farsas e esperpentos adopta Valle-Inclán unha dura mirada crítica que pon en cuestión aqueles valores rancios que converteran España en país grotesco. Esa mesma visión agroma con forza nas novelas do ciclo titulado El ruedo ibérico. Textos que no momento actual cobran especial interese pois a miseria moral que alentaba as vidas das clases dirixentes naquela altura é ben similar á que alenta a vida dos actuais e velaí temos o movemento do 15M como mostra precisa da podremia que percorre un amplo sector do espectro dirixente, ante a mirada atónita de inmensas restras de cegos e mendigos. Nesa dirección, Luces de bohemia, quizais un dos textos máis logrados na súa dimensión polifónica, segue a gozar de actualidade evidente. Ler a Valle-Inclán hoxe constitúe un poderoso antídoto ante as inclemencias da época.


As persoas que gustan da música de Paco Ibañez lembrarán como naquel concerto de 1969 celebrado no Olympia de París, o cantautor antifranquista comentaba na presentación da cantiga titulada “Canción del Jinete” que a poesía de Lorca era intraducible. Certamente todo é traducible, ata o Poema de Gilgamesh, escrito en sumerio e babilónico. Sen embargo, cómpre pensarmos se paga a pena realizar determinados esforzos para pechármonos na máis absoluta mesmidade. A obra dramática de Valle-Inclán quizais puidese ser nalgún momento unha ponte coa que atravesar mares e océanos, o que non quer dicir que deixemos de facer teatro en galego, senón todo o contrario. Galicia debería ver en Valle unha trabe de ouro. Tería sentido traducir para o galego a fermosa traxedia que Antonio Ferreira dedicou a unha das nosas heroínas máis universais, a titulada Castro, na que destaca a figura enorme de Inés? Seguramente non, en ningún caso. Hai anos, durante un coloquio celebrado no Festival de Teatro de Sibiu, Romanía, dous críticos de países do leste tentaban entenderse en inglés con pobres resultados. Pregunteilles porque non usaban o ruso, e miráronme sorprendidos e ofendidos, mais de nós depende converter as linguas en medios de comunicación e convivencia. Sempre en galego? Sempre, ou case sempre, con esas excepcións que tanto nos poden fortalecer pero que esixen debates serenos.