Da arte do actor
Unha escolma de Phillip Zarrilli
MV García
Foi Denis Diderot, con Paradoxe sur le Comédien, quen estableceu os fundamentos para desenvolver una teoría científica da interpretación que alentase una nova praxe, pois a vella era moi dependente da inspiración e das espontáneas ocorrencias ou arroutadas das musas. Diderot explica como o actor ten que ser e non ser ao mesmo tempo, ou como dirá o profesor e director Luís de Tavira, ten que se converter nun ser bifronte, debe ser personaxe sen deixar de ser actor e debe ser actor sen deixar de ser personaxe. Velaí a natureza dun paradoxo que creadores diversos tentaron resolver establecendo modos de relación entre esas dúas presenzas escénicas.
Constantin Stanislavski desenvolve o seu método cando aínda está activa a febre positivista que alentou o naturalismo, e inaugura una orientación indutiva que terá continuidade en creadores tan afastados da súa estética coma Jerzy Grotowski. Vsevolod Meyerhold pon en marcha una orientación máis hipotético-dedutiva que van seguir creadores coma Bertolt Brecht ou a directora británica Joan Littlewood. A aproximación ao personaxe a partir do xogo tamén lle debe moito aos traballos de Jacob L. Moreno, que van ter continuidade en achegas substantivas de Donald Woods Winnicott quen formula una teoría da escena como espazo transicional, tan importante para entender o que o teatro acaba sendo desde a perspectiva das ciencias da conduta. E volvemos a Diderot e ao desexo de ser aquilo que non se é, ou por lembrar o que foi, pois a historia nace desa posibilidade que o teatro nos ofrece para volver presentar o acontecido. Así o deixou escrito Rafael Dieste.
Vista na perspectiva doutras culturas, nomeadamente as que se desenvolven nas ribeiras do Océano Índio ou do Pacífico, ou nas grandes mesetas asiáticas, a interpretación é outra cousa. Ten una dimensión moito máis ritual e tradicional, e mesmo se pode concibir como una posesión, en tanto os deuses toman o corpo dos actores para mostrar e presentar as verdades eternas sobre as que se asenta a orde social e espiritual. Nesas, e noutras manifestacións máis festivas, o actor acaba por ser un mecanismo perfecto que pon ao servizo da encarnación (ofrenda da súa carne) todos os seus recursos expresivos, desenvolvidos ao longo dos anos mediante un longo e sistemático proceso de aprendizaxe. Unha parte desa técnica depurada foi recollida en volumes coma o célebre Natyasastra, quizais un dos manuais de interpretación e de escenificación máis antigos. Os actores que manteñen esas vedrañas tradicións escénicas nas nosas antípodas non viven o paradoxo que formulara Diderot. Por medio desa técnica depurada souberon resolver a maneira de establecer esa relación permanente entre personaxe e actor nos procesos de interpretación, actuación e representación. Tamén resolveron o problema aquel da varianza que tanto preocupaba ao dramaturgo francés, en tanto o traballo dos interpretes mostraba altibaixos constantes.
Máis recentemente, coas novas tendencias escénicas agroma outra maneira de entender esa relación entre actor e personaxe, a que nega estes dous conceptos e cuestiona os principios mesmos da representación. Por iso temos que traducir performance como “presentación”, pois do que se trata é de presentar accións realizadas por executantes que, como moito, se poden entender como “persoas escénicas” da persoa que nos convoca a contemplar o que se vai facer nun momento concreto. Xa non se representa, senón que se presenta. Velaí o principio da acción escénica ou happening. Con todo isto se compón un volume magnífico no que Phillip B. Zarrilli convoca moi diversas voces que ao longo do pasado século reflexionan e escriben sobre a interpretación a partir da súa praxe escénica. Por todo iso o volume ofrece unha sabia combinación entre teoría e praxe e numerosas indicacións para que a arte do actor teña aquela dimensión sistemática e científica que Diderot reclamara no seu día.
Esquecen os inimigos das teorías, problema endémico neste país en que artista é quen se di artista, así sen máis, que entre os dous termos, teoría e praxe, existe unha relación causal, pois ambos impregnan a acción humana, de xeito que unha non se pode dar sen a outra, pola simple razón de que somos seres racionais, é dicir, pensantes. Theoros, é dicir, teórico, era en Grecia a persoa que observaba, que reflexionaba. Esquecen os inimigos da teoría que os grandes creadores que no campo teatral foron e son, desde Stanislavski a Brook, deixaron escritos notables teorizacións sobre a súa praxe.
O volume de Phillip Zarrilli mostra como a interpretación acaba sendo unha conduta tanxible e sometida a parámetros racionais, o que permite que toda conduta se poida mostrar en escena atendendo a criterios científicos, activando mecanismos físicos e psíquicos que permiten que a actriz poida manter un absoluto dominio desa conduta bifronte antes aludida. No libro atoparemos as voces de teoristas tan importantes coma Michael Kirby, Eugenio Barba, Tadashi Suzuki, ou Augusto Boal, amais de achegas de profesoras e profesores de interpretación que teñen tras súa unha longa e afamada carreira profesional sobre as táboas dos escenarios. Un libro fundamental para coñecer os secretos que agocha a arte do actor, as súas teorías e a súa praxe.
Zarrilli, Phillip (ed.), A interpretación (re)considerada, Vigo, Galaxia, 2010, 402 páxinas.