maderne / crítica literaria e teatral... E POLÍTICA

un espazo para partillar críticas, comentarios, reseñas e outros documentos sobre literatura, teatro, arte, cultura..., amenizado por Manuel F. Vieites




viernes, 31 de diciembre de 2010

Feliz, Happy e Mellor 2011

Feliz 2011
Happy New Year
Bo ano 2011


Best wishes for all
Cos mellores desexos 
Con los mejores deseos


Este cadro fantástico é do pintor futurista italiano G. Balla.

Enter, Santiago Cortegoso

De caivancas e cocidos

Dúas pezas de Santiago Cortegoso

MV García





Traballo publicado en Faro da Cultura, Faro de Vigo, a foto é dun espectaculo da compañía TG Stan 

Houbo un tempo no que en Galicia se volveron habitar casas que foran abandonadas pola fuxida das persoas na procura dun futuro mellor, que daquela se imaxinaba lonxe da dureza da vida que levaran xeracións de labregos. Naquela altura dos primeiros setenta, a volta ao campo supoñía unha fuxida da cidade e dun modo de vida que se rexeitaba. Esa fuxida ou renuncia veuse mantendo ao longo de todos estes anos, de igual maneira que aumentaron de forma considerable as persoas que deciden dedicar unha parte da súa vida a traballar nalgunha desas organizacións que promove accións de apoio a colectivos diversos en países do que se vén denominando terceiro mundo. As razóns que alentan fuxidas e compromisos son moi diversas, en moitos casos evidentes, noutros inconfesables.

Con todo iso se prepara 0,7% Molotov, o cóctel co que Santiago Cortegoso gaña en 2009 o Premio Rafael Dieste de literatura dramática, que convoca a Deputación da Coruña. A peza, en efecto, pode ser considerada como unha mestura de diferentes técnicas, motivos e liñas para imaxinar e contar, que non facer, o drama. Diferentes poéticas que se abeiran a unha lectura aceda da realidade, e que mostran maneiras diversas de tratamento dunha materia dramática que incorpora fragmentos dun fondo pesimismo. Velaí o caso de tantas persoas brancas que alimentan tantos estómagos negros para manter a conciencia tranquila e a alma lavada fronte aos ollos grandes e negros, deses nenos e nenas de cor negra que nos miran, metendo o dedo na chaga da nosa conciencia chea de negrume. 

A peza recolle momentos da existencia dun home de 47 anos que vive retirado e solitario, fuxido dunha carreira de éxito, nas caivancas do Sil cultivando viño, e unha moza cooperante e solidaria que busca naquelas alturas un lugar no que pasar un tempo e meditar sobre o seu presente. O traballo na viña, as noites cálidas de setembro, co ceo limpo e cheo de estrelas, abondan para facer un cóctel no que o viño vai ser o ingrediente último; un cóctel que fai que o fluxo da conciencia abrolle con forza mostrándonos o máis intimo deses dous seres que procuran unha razón para seguir a camiñar polos vieiros da vida, quizais como simples animais sen máis acubillo que os agochos entre as pedras. De novo a metáfora da volta definitiva á natureza, ao noso ser máis animal e salvaxe.

Tamén se sente con forza a pegada enorme diso que se vén denominando “postdrama”, e que en Galicia prende na obra de autores coma Miguel Sande Corral, mediados os ostenta, ou Xesús Pisón, mediados os noventa. Aquí tamén se invocan eses monólogos a modo de confesión ou reconto da memoria, esas salmodias e recitados, neste caso verdadeiras arengas, que lle son tan propios a un xénero que nega ao actor, que nega ao personaxe, e que se abandona na simple emisión da vivencia, da experiencia, sen outro dramatismo que o que poidan conter as palabras ou as accións que na escena queiran facer os seus transeúntes. Pero tamén hai diálogos, os de sempre, só que tinguidos dunha marcada procura da elipse, da polisemia dos significantes.

A obra vai dividida en tres partes: contrato, consumo e vento. Cada unha delas transita entre os espazos exterior e interior, desde os que se produce esoutro tránsito que nos leva ao interior das conciencias e das vivencias que tanto Él como Ela van debullando, o que nos acaba por mostrar unha visión fugaz do seu ser máis intimo, ben semellante aos abismos que configura a orografía do canon do Sil, alí onde a agricultura se converte, certamente, en cousa heroica. Unha peza aberta, como a medio facer, que abre moitas interrogantes, preguntas a respecto da vida e do seu porque, mesmo da literatura. A caivanca, nesa dirección, non deixa de ser unha metáfora de moitas cousas, do que son os personaxes e do que o texto quere ser, texto que vai precedido dun prólogo do profesor da Universidade de Santiago, Manuel García Martínez.

O xantar derradeiro

O segundo texto ten outra cerna e ofrece outros resultados. Neste caso asistimos a unha transposición do vello drama do Rei Lear, o de Shakespeare, a un restaurante familiar, cando o dono, un vello cociñeiro, roído polo mal, cede o seu posto a dúas das súas fillas, expulsando da casa a aquela que se atreve a sinalar que aquel cocido co que as agasalla no derradeiro xantar por el amañado, xa non é o que adoitaba ser. Cordelia é o nome desa terceira filla que fai da verdade a mellor mostra de amor.

O demais é ben doado de imaxinar, só que, en vez de loitar por un reino, as tres fillas loitan por outras cousas: polo amor, polo diñeiro, por un pouco de cariño, por manter vivo o negocio familiar, por levar outra vida lonxe da tiranía paterna. Polo medio, amores e rancores, segredos e medias verdades, todo para cociñar un drama común de xentes do común, que tal vez teña acontecido en calquera deses restaurantes que onte foron casa de xantar (fermosa denominación) e hoxe mostran letreiro de calquera nova franquía de comida rápida. Remata a peza co xantar derradeiro da familia, un cocido arrequecido con herbas de ribeira para poñer un digno fin á dinastía.

jueves, 23 de diciembre de 2010

Iñaki Gabilondo, forever

Iñaki Gabilondo: oficio de periodista


MF Vieites

Los que estábamos en New York el 11 de septiembre de 2001 supimos de la profesionalidad enorme de Peter Jennings, un periodista de la cadena ABC que en aquellos días ofreció a la nación y a todo el mundo un ejemplo de buen periodismo y de un periodismo crítico, a pesar de la cadena y a pesar de las presiones.

Las noticias de que Iñaki Gabilondo deja la carrera profesional, es una mala noticia, muy mala. Su voz se dejó oír con fuerza en la mañana del 11 de marzo de 2004 y nos ha acompañado en todos estos años con un compromiso firme con la democracia y la tolerancia.

En este momento de tanta inmundicia y necedad, destaca la figura enorme, inmensa, de Iñaki Gabilondo, al que algunos siempre llevaremos en la memoria, porque ha acompañado un trecho importante de nuestras vidas y con él hemos aprendido a ser más tolerantes y mucho más personas.

Gracias Iñaki, por todos estos años. Y que te vaya bonito, de todo corazón.

Dejamos una canción de Johnny Cash.


jueves, 9 de diciembre de 2010

María de Molina, intrigante en palacio















Reinas y reinos

MF Vieites

Reseña publicada en la revista ADE Teatro

Más allá de la ideología implícita y explícita que rezuma el texto, estamos ante una obra magnífica, construida, como diría algún experto tirsista, sobre los efectos de las intrigas, las mentiras y la confusión, lo que en buena medida le otorga esa carpintería sólida que deviene en trama bien organizada y estructurada. Todo un ejemplo de cómo escribir un texto, pero también un ejemplo de cómo utilizar las fuentes y la documentación, pues Tirso tenía a gala el ser fiel a los hechos históricos en sus aspectos básicos, aunque dejase volar su imaginación en lo anecdótico.   

La prudencia en la mujer recrea los diversos enredos, intrigas, luchas intestinas y luchas entre reinos peninsulares que se suscitan tras la muerte de Alfonso X el sabio, lo que provoca una sucesión más que problemática que no se solventará hasta la llegada de Isabel de Castilla y Fernando de Aragón y a la ulterior llegada de los Austrias. A Alfonso, sabio en ciencias y letras pero torpe en política, le sucede su hijo Sancho IV, quien casa con María de Molina, la mujer a quien Tirso dedica este drama debido a su notable protagonismo en los diversos conflictos sucesorios que tienen lugar en Castilla en su época y que se prolongarán durante bastantes años más.

Podemos imaginar que en una lucha sucesoria tal, en la que intervienen todos los reinos peninsulares, y la nobleza de uno u otro signo, es suficiente para alimentar una intriga compleja, lo que en definitiva aumenta la dimensión argumental y el atractivo dramático de la obra. Sirve de antesala a la misma el óleo de Antonio Gisbert Pérez, pintado sobre lienzo en 1863, en el que se nos presenta a la regente con su hijo, el que será Fernando IV el Emplazado, ante las Cortes de Valladolid, para que éstas le juren fidelidad. En realidad María de Molina no sólo habría de hacerse cargo de su propio hijo, Fernando, sino que también habrá de velar por los intereses sucesorios de su nieto, el que será Alfonso XI, habido del matrimonio entre aquél y Constanza de Portugal.

Luchas intestinas, amenazas externas, escaramuzas, tratados y disputas, sitios, movimientos de tropas, y guerras, de mayor o menor calado, jalonan la vida de una mujer más que notable, sin duda. Una mujer prudente como quiere el título, pero seguramente hábil y con una notable capacidad de maniobra, incluso con la sagacidad para manipular conciencias y comprar voluntades, quién lo sabe. Nadie mantiene a buen recaudo un reino con tantas amenazas a partir de la caridad cristiana. Pero esa podría ser la verdad histórica, y a Tirso lo que interese es crear una verdad literaria que sirva de espejo, en la que otros gobernantes y cortesanos se puedan mirar, de la que reyes y nobles puedan tomar ejemplo para no cometer los errores de otros tiempos, que tanto mal causaron al reino de Castilla y León.  

Como bien nos recuerda Gregorio Torres Nebrera, editor del texto en su enjundiosa introducción, Tirso concibe la obra en un momento en que comienzan a aparecer grietas en el reinado y en la corte de Felipe IV, justo cuando los Austrias comienzan a entrar en ese período fatal que acabará con la llegada de los Borbones, esta vez sin necesidad de hacer reconversión religiosa. Como en otras épocas, anteriores y posteriores, la peripecia de María de Molina, admirable en su dimensión literaria y dramática, se ofrece como un ejemplo digno de tener en cuenta. Se suman así en la obra la dimensión didáctica y la dimensión artística, destacando esta sobremanera tanto por la forma en que Tirso de Molina configura la trama como por la manera en que hace uso de los recursos formales.

Un texto soberbio, magnífico, que encandila por razones diversas, en buena medida por la intriga imparable y por su verso poderoso, cautivador. Una muestra más de la riqueza inconmensurable de nuestro teatro clásico en el plano literario, y de sus enormes potencialidades en el plano escénico. De nuevo debemos destacar la labor del editor que compaña al lector en su periplo por una época poco conocida pero fundamental en nuestro devenir histórico. También en eso el texto es interesante, incluso para mostrar las raíces de aquella marcada xenofobia que acabó con la expulsión de los judíos y tanto perjudicó el desarrollo de los reinos peninsulares, dando lugar a esa ideología tan extendida aún de lo carpetovetónico.

Tirso de Molina: La prudencia en la mujer. Edición de Gregorio Torres Nebrera. Madrid: Cátedra Letras Hispánicas. 2010.

Una judith japonesa


Viejos dramas de mujeres

MF Vieites

Reseña editada en la revista ADE Teatro

Tenemos aquí un buen ejemplo de lo que significa la palabra dramaturgia y de cuáles sus finalidades y herramientas. Partiendo de una obra del dramaturgo japonés, Juzo Yamamoto, la titulada La triste historia de una mujer (La historia de Chink Okichi), Brecht elabora un texto que traído a nuestra tradición se vincula con la bíblica historia de Judith. De un contexto a otro pero con la misma problemática: una mujer se ofrece para salvar a su pueblo ante un peligro externo. Lo hace en 1940, durante su exilio en Finlandia. Nos llega ahora un interesante volumen que no sólo recoge el texto elaborado por Brecht sino otros documentos de sumo interés para considerar y analizar todo ese proceso de reescritura que viene a ser la dramaturgia, entendida en su dimensión más escénica.

En la ciudad de Shimoda, cada 27 de marzo, se celebra el aniversario del suicidio de aquella mujer, Okichi, que se prestó a calmar la ira de un cónsul norteamericano, impelida primero por los mandatarios imperiales, y despreciada después por los mismos y el pueblo llano, al haber aceptado ser la concubina de un extranjero, un tal Townsend Harris, que incluso cuenta con estatua en la localidad. En la actualidad, la terrible experiencia de aquella mujer derrotada y destruida es fuente de inspiración para las más diversas empresas, incluso turísticas y en la red se pueden comprar todo tipo de objetos relacionados con tan trágica peripecia. Rei Kimura escribió una historia novelada de esa singular mujer que fue publicada en 2007 por Espasa Calpe con el título de El pabellón de las lágrimas.

La propuesta de Brecht, realizada con la colaboración de la dramaturga finesa Hella Wuolijoki, camina en otra dirección, ajena al melodrama o a la recuperación de la memoria. Su propuesta es dialéctica en todo momento, mostrando las contradicciones de unos y otros, también las de la propia Okichi, víctima del alcohol y de sus terribles recuerdos, pero sobre todo de su fracaso vital y del desprecio de los otros, de todos los otros.

Brecht sitúa a un grupo de personas en casa de Akimura un político y editor de prensa que hace que en su propio palacio ofrece a sus invitados la representación de la historia de Okichi, según la obra de Yamamoto, que la compañía de actores traen desde un teatro de la ciudad. Ajenos a la dinámica propia de un teatro, el grupo de espectadores puede comentar las diferentes escenas, que son presentadas por el director de la compañía. Así, Brecht puede ir mostrando, como en un retablo medieval, aquellas escenas que considera fundamentales para ilustrar la caída brutal de Okichi, señalando sus causas y sus consecuencias, pero lejos del melodrama. Así, tiene especial interés aquel fragmento de la escena 10 en la que Okichi, vieja y borracha, se enfrenta con su leyenda que se canta en las calles, y se enfrenta a una multitud deseosa de saberla sin sospechar que aquella de la que tanto anhelan saber no es sino la pobre vieja a la que mandan callar amenazantes.

Estamos seguramente ante una elaboración incompleta, tal vez realizada en poco tiempo, pero que contiene sin duda la marca de la dramaturgia de Brecht, quien explica que “las conversaciones que enmarcan la obra no deben considerarse un texto fijado”. En cualquier caso, un ejercicio fascinante. El volumen incluye diferentes materiales que nos sirven para conocer antecedentes necesarios, como la presentación que escribe Glenn W. Shaw para la edición inglesa de las obras de Yuzo Yamamoto, o el interesante trabajo de Hans Peter Neureuter sobre la génesis y el desarrollo del proyecto. Todo sirve para llegar a una adecuada comprensión del proyecto.

En estos tiempos que vuelan no están de más textos como éste, en el que se muestra y demuestra la hipocresía y la inmoralidad de los poderosos, junto al desamparo de los más humildes. Estamos ante un texto magnífico, sin duda, que impele al lector a devorarlo, tal es la fuerza de esa visión dialéctica de la conducta.

Brecht, Bertolt: La Judith de Shimoda. Edición de Hans Peter Neureuter. Traducción de Carlos Fortea. Madrid: Alianza Editorial. 2010.

Bárbaras traxedias agrarias











Galicia e o Wild Wild West

MV García

Se a memoria non me engana, Raúl Dans foi Christy Mahon, naquel espectáculo memorable do Centro Dramático Galego que dirixira Mario Gas por volta de 1988, con escenografía de Marcelino de Santiago, Kukas. Partía dun texto sobresaliente de John Millington Synge, The Playboy of the Western World, que Alberto Avendaño traducira como O mozo que chegou de lonxe. Un texto que, coma Riders to the Sea, condensaba toda a riqueza daquel mundo máxico, primitivo e telúrico que tamén cativou a imaxinación e o quefacer literario de Ramón María del Valle-Inclán, e velaí temos as comedias bárbaras como exemplo da forza que o “folc-drama” vai coller contra finais do século dezanove e principios do vinte en medio mundo para recuperar un mundo que xa esmorecía.

Nace o folc-drama na consideración dunha materia dramática que agroma de conflitos básicos das sociedades agrarias: a loita pola terra, a loita polo poder e a loita pola muller. Na sociedade patriarcal e masculina, a muller sempre acaba por ser ese obxecto de desexo do que o home abusa, e motivo de enfrontamento entre uns e outros, mesmo entre fillos e pais. A saga de Juan Manuel de Montenegro é un bo exemplo desa paixón desmedida pola satisfacción dos instintos máis primarios.

Un mundo podrecido de dominación e barbarie que abrollaba en Los Pazos de Ulloa, novela magnífica de Dona Emilia Pardo Bazán. Esa mesma loita aparecerá en múltiples textos dramáticos, coma naquel que Eugene O’Neill titulou Desire Under the Elms, pero tamén en películas clásicas como a dirixida por George Stevens, de título Giants, presentada en 1956 e na que encontramos actores memorables coma Rock Hudson e James Dean ou actrices igualmente notables coma Liz Taylor.

Velaí algunhas claves para analizar esta peza de Raúl Dans, coa que gañaba en 1993 o premio Rafael Dieste que convoca a Deputación da Coruña, e que agora nos chega nunha nova edición a cargo da Universidade da Coruña. Vén cun prólogo de Dani Salgado, no que se comentan as diversas interrogantes que se van debullando nunha intriga que xoga abertamente coas expectativas do lector, do mesmo xeito que o fai a narración cinematográfica, ou a televisiva, que Dans coñece tan ben.

Matalobos ten trazos da traxedia clásica, mais ten moito de “western”, e os motivos ocasións acaban por ser os mesmos: aquela loita polo poder, polo diñeiro, pola satisfacción do instinto, e que tamén está na cerna dalgúns textos galegos de Antón Villar Ponte, coma Nouturnio de medo e morte, concibido como “bárbara anécdota”, ou Os evanxeos da risa absoluta, un dos mellores textos da nosa literatura dramática, hoxe esquecido e ignorado incomprensiblemente.

Nesta peza, notable, de Raúl Dans atopamos homes feros e afoutados, eses que, coas mesmas mans, arrincan fillos dos ventres das mulleres ou matan lobos, pois nada temen, nin sequera a morte. Como pano de fondo temos o vello problema entre os amos da terra e os seus caseiros (que sempre evitou Valle-Inclán), e coma sempre hai un mozo e unha moza, que, impelidos polo poder cativador da terra, viven amoríos imposibles, que, coma no mellor “western”, preludian a traxedia, a irrupción dunha morte cega que nada resolve. Un texto que se le dunha sentada e que deixa un pouso amargo, como a boa literatura.

Da Galicia eterna

A terra, como espazo cultural e social que conforma identidades e condutas, ocupa un lugar moi importante na obra dramática de Raúl Dans, pois, amais de Matalobos, tamén lembramos aquela peza titulada Estrema, e mesmo poderiamos considerar aqueloutra de nome Lugar, na que terra e memoria se unían dalgún xeito. En boa medida, unha boa parte do seu traballo como escritor de narracións televisivas vaise abeirar a esa liña tan activa e prolífica na Televisión de Galicia, onde esta terra semella ser un espazo eminentemente rural, como se nesta terra non houbese cidades nin habitantes nas cidades.

Velaí temos series coma Mareas vivas, As leis de Celavella, ou Terras de Miranda,  pero tamén Pratos combinados, aparente urbana pero cun indubidable pouso rural, nos temas, nas situacións, nos personaxes. E pode ocorrer, en efecto, que todas esas persoas que habitan os pisos das nosas cidades, no seu íntimo, sigan a vivir na aldea primordial e sigan a camiñar por soutos e corredoiras, tal é o peso da dimensión agraria nesta Galicia de hoxe, que segue a ser a vella Galicia de sempre. Por iso, ao mellor, nesta terra sempre pasa o que ten que pasar. Ancien régime, que dirían os franceses.