Caryl Churchill en galego

Malas novas sobre a condición humana

MV García

Queremos salientar a aparición en galego de catro pezas de Caryl Churchill, unha autora que ten convertido o oficio de escribir en exercicio de intelixencia e compromiso, ben lonxe das proclamas políticas habituais e presta a denunciar os procesos de submisión ou dominación sobre os que se asentan moitas das condutas que infectan a vida cotiá de tantas persoas. Hai pouco falabamos nestas páxinas do brado de Sarah Kane fronte á barbarie de todos os días, e de novo nos chega ese mesmo brado, que tamén atopamos na obra de Shelagh Delaney ou na de Andrea Dunbar. Dramaturgas inglesas que deixan en quen as le un sabor amargo, como a vida das persoas que habitan os seus textos.

Malia ser unha autora de culto no mundo teatral, Caryl Churchill é pouco visible para o gran público. As catro pezas que nos presenta a Editorial Galaxia, na Biblioteca da ESAD, dan conta dunha maneira de mirar a realidade que non é nada común, pois estamos ante unha mirada asentada na escala de grises, allea ao pensamento binario dominante. As catro pezas incluídas nesta escolma dunha autora fundamental, presentan as liñas de traballo que, no plano formal e dos contidos, mellor exemplifican unha obra que destaca pola diversidade e a pluralidade. Caryl Churchill, en efecto, xamais repite un modelo xa probado, e procura con cada texto iniciar un camiño novo.    

O sétimo ceo foi a peza coa que irrompe na carteleira teatral de Londres, da man de Joint Stock, unha compañía que entre 1974 e 1989 presenta espectáculos con textos de David Hare ou Howard Brenton. Esa peza dá conta da complexidade da súa escrita. Recrea o tránsito dunha familia desde a África colonial ao Londres actual, nun lapsus de tempo que cobre cen anos pero que para os personaxes non supón máis dun cuarto de século. Como tema central da peza están os roles que cada quen está chamado a desempeñar na vida, os que cada quen pode xogar ou os que cada quen se atreve a xogar. Por iso hai actores que interpretan personaxes femininos e actrices que interpretan personaxes masculinos. Como epítome temos a peripecia de Betty, a muller que se revela contra o seu destino e consegue afirmarse como suxeito, despois de levar case toda unha vida como xoguete do seu home. Unha muller, Betty, que pode ser unha sorte de emblema de tantas e tantas mulleres que non son máis que simples adornos para homes públicos e privados, obxectos que mostrar.

No volume tamén atopamos Mozas de primeira, unha peza que supón unha mirada crítica sobre a maneira en que as relacións de poder, e os xogos perversos a que dan lugar, se reproducen nos contextos máis diversos, entre as persoas mais variadas, tamén entre as que aspiran a unha emancipación que finalmente non resulta ser tal. A través da peripecia vital de dúas irmás, Marlene e Joyce, vemos como os conflitos de clase se mesturan cos conflitos de xénero, convertendo a realidade en algo moito máis complexo do que aparenta ser. Un importante sector da crítica viu neste texto unha dura crítica do modelo de muller triunfante impulsado no seu día polo conservadorismo británico con Margaret Thatcher á fronte.

Completan o volume dous textos máis recentes, Lonxe e De serie, que recrean temáticas que nalgún momento tiveron especial actualidade e que seguen a ser referentes para os nosos peores soños. Coa primeira saberemos dun mundo dominado polo exterminio e a barbarie, no que todos os seres vivos inician unha guerra masiva de destrución mutua. Na segunda lemos o pesadelo dun home que de súpeto debe enfrontar o feito de contar cunha manchea de fillos seus que foron clonados, tentando buscar explicacións e sobre todo tentando imaxinar as consecuencias do seu pesadelo. Boas novas para a nosa lingua e para a nosa literatura.

Noticia dunha autora incómoda

Manolo Vieites, editor e tradutor destas catro pezas, comenta cómo esa mirada poliédrica antedita vai ser o signo distintivo dunha obra marcada pola exploración da diferenza, do plural, do diverso. Por iso, engadimos nós, estamos ante unha autora incómoda, pois as súas pezas incomodan, ao explorar e mostrar os recantos peores da peor condición humana. En todas as súas pezas non hai lugar nin para a frivolidade nin para a compracencia; a súa é unha mirada sempre acendida pola indignación que provoca a submisión e a barbarie, sobre todo por aquela que se sitúa no plano máis cotiá das nosas vidas. Na denuncia desta autora non hai simulación, nin medias tintas.

Pero a autora tamén resulta incómoda pola súa sabedoría teatral, por esa maneira de concibir uns mundos dramáticos que sempre supoñen un desafío para as persoas que queiran enfrontar a súa escenificación. Desa complexidade dá conta a diversidade de estilos dramáticos que explora e que remiten a estilos escénicos igualmente variados e moitas veces mesturados entre si con moito acerto. Con todo, a autora sempre mostrou un especial interese pola estética do teatro épico de Bertolt Brecht, o que pode resultar dobremente incómodo, en especial para a Academia Sueca, que nin sabe…, nin contesta….

Plauto en galego

A sabia pericia dos clásicos

Obradoiro de mecánica escénica

MV García

Plauto é, con Menandro, un dos poucos comediógrafos clásicos do que temos noticias, sobre todo da súa obra dramática. Hai bastantes nomes pero textos poucos, moi poucos, considerando o elevado número de pezas que foron espectáculo nesa manchea de teatros que ocuparon os territorios dos imperios grego e romano. De Roma quedamos con Plauto e Terencio, de Grecia con Aristófanes, Menendro, Herodas; e pouco máis.

Plauto e Terencio representan aquel xénero que se denominou da fabula paliata, por estar composta a semellanza da comedia nova grega, na que destacaron Menandro ou Filemón. Viña sendo apropiación e adaptación de personaxes, motivos e situacións a un novo contexto de enunciación, mais mantendo as características de tempo, lugar e situación dramática. Grecia seguía a ser un referente para estes autores, aínda que pouco despois chega unha nova forma que institúe o que vai ser a fabula togata, que aposta por unha ambientación romana para tratar os mesmos vellos asuntos.

Destaca Plauto por motivos diversos no panorama da comedia clásica, entre os que se adoita salientar a súa capacidade para elaborar a trama e tirar o máximo partido de situacións, conflitos e personaxes. Por veces toma como fonte de inspiración argumentos de dous textos gregos que fusiona nunha única tirada, dando lugar a esa técnica coñecida como contaminatio, totalmente lexítima nun tempo en que a idea de plaxio non existía, e que obriga a establecer unha mecánica case perfecta. Tamén destaca polos usos da linguaxe, sexa no plano da versificación sexa no do usos das figuras, inda que non menos importante é a súa galería de personaxes prototípicos  que algúns autores queren ver como antecedentes dos que concorren na comedia da arte. Nas súas pezas atoparon inspiración Lope de Rueda, William Shakespeare, Goldoni ou Molière.

Na súa obra hai moito oficio. Iniciouse na vida pública como actor, e hai quen quere afirmar que o fixo nas vellas farsas atelanas, onde atopamos personaxes de nome Macchus, Manducus, Bucco ou Pappus. Velaí unha posible razón para explicar que o seu fose o de Titus Maccus Plautus. Logo dun revés comercial, tivo que traballar nun muíño, onde comeza unha ricaz traxectoria como escritor, chegando a escribir máis de cen pezas das que perviven apenas vinte e unha, entre aquelas que non ofrecen dúbidas canto á autoría. A fortuna foi a súa aliada, pois houbo moitos outros autores de éxito, tráxicos e cómicos, dos que só queda noticia do seu nome e do seu oficio.

En galego Plauto foi autor serodio, mais unha das primeiras traducións de textos dramáticos para a nosa lingua foi a versión que Aquilino Iglesia Alvariño fixo da Aulularia, que titulou A comedia da oliña e que publicou Galaxia en 1962. Moitos anos despois Celso Parada presentaría co Centro Dramático Galego unha versión do Curculius, titulada A comedia do gurgullo. Aquela primeira peza editada en Vigo foi utilizada de forma recorrente en escenificacións realizadas por grupos de teatro escolar e afeccionado, e Plauto foi así acompañando o desenvolvemento do noso teatro.

Chéga agora unha versión da peza titulada Menaechmi, da man de Xosé Antonio López Silva e con edición de Andavira Editora. O volume inclúe unha longa e moi atinada introdución que serve para situar autor e obra no seu contexto; na fin do volume tamén se inclúe unha unidade didáctica para traballar co texto nas aulas. Un texto que se le dunha sentada, e que seguramente ben pronto será espectáculo. 

Os xemelgos

Toda a trama se articula arredor do encontro inminente de dous xemelgos que foron separados logo dunha traxedia familiar. Os dous levan o mesmo nome, Menecmo, por razóns que se descubrirán no prólogo que o autor sitúa no abrente da peza. Explicados os antecedentes queda por ler o máis importante: cómo e cándo se vai producir ese desexado encontro, que se nos ofrece por medio dunha longa anagnórese. A trama está moi ben enfiada de xeito que mais que dos Mecnemos semella que só houbese un, o que dá lugar a todo tipo de equívocos.

Shakespeare, como se dixo, partiu desta peza para desenvolver a acción central dun dos seus textos máis célebres, The Comedy of Errors, e tamén unha das súas primeiras comedias. De novo a confusión de identidades provoca situacións pouco menos que inverosímiles e numerosos equívocos. Shakespeare volvería ocuparse da confusión de identidades entre irmáns noutra celebrada comedia, Twelfth Night, que en galego foi Noite de reis, primeiro con Eduardo Alonso e o Teatro do Noroeste, e despois con Quico Cadaval e o Centro Dramático Galego. Os xemelgos dan para moito: en 1981 Lina Morgan presentaba no Teatro La Latina o espectáculo Vaya par de gemelas, adaptación da obra de Plauto que tería un considerable éxito de público.

Historias de violencia doméstica

O caso da piragua

MV García

Unha cousa é una cousa, e non pode ser outra. Velaí un principio básico da ideoloxía dominante, allea por completo a todo canto se leva escrito nos últimos tempos verbo da incerteza. O pensamento tradicional e conservador parte dese principio que unha e outra vez se repite, formulado de diferentes maneiras en toda a escala social. Para os que así se expresan e transitan, nada é relativo, todo é absoluto, o que acaba por ser dogmático. E por iso a orde establecida é un dos principios que cómpre manter a toda costa, para evitar que os cimentos da sociedade se veñan abaixo. Moitas das críticas que recibiu Casa de bonecas de Ibsen partían desa mesma sensación de desacougo que senten as persoas de rexos e inamovibles principios cando de súpeto algo semella poñer en perigo esas normas que marcan a amada rutina de todos os días. Unha cousa é unha cousa e cada cousa no seu sitio. Aínda que tamén aniña a hipocrisía nesas condutas. Lembramos o caso do político aquel que aborrecía o divorcio, e mesmo botou en contra da súa aprobación, e xa leva tres (e seguro que caen máis).

Conta Cándido Pazó, na contracapa desta obra súa titulada A piragua, editada por Laiovento, como no edificio onde vivía por volta de 1998, se suscitou unha forte polémica na comunidade de propietarios polo feito de que un dos veciños deu en utilizar a praza de garaxe para aparcar a súa piragua. Aparece entón ese pensamento tradicional e conservador, que vai defender, sen dereito a réplica, o feito de que unha praza de garaxe é unha praza de garaxe, e as prazas de garaxe son para aparcar coches. Como afirma Delio, un dos personaxes do drama, comezamos por cuestionar eses principios básicos e acabamos por derruír os cimentos da sociedade. “Por onde acabamos?”, pregunta o tal ao ver como o mundo no que se sinte seguro e no que se sinte suxeito está sendo cuestionado por esas outras actitudes e condutas que semellan insinuar e mesmo afirmar que unha cousa pode ser outra cousa. Segundo os ditados dese seu pensamento conservador, Delio tampouco non entende como Guzmán, para el o pobre Nito, permite que a súa moza Lucía quede a vivir na casa deste por un tempo logo de teren deixado a relación, e menos entende que unha muller poida deixar a un home. Porque unha muller é unha muller, e nesa corrente de pensamento dominante muller equivale a obxecto, nunca a suxeito.

A piragua é, en efecto, un drama. O drama que padecen as persoas que nacen convertidas en obxectos e que viven unha vida na que o fío fundamental da súa existencia radica precisamente nesa súa construción coma obxectos, ou, en ocasións, na loita contra esa construción; un proceso de submisión que potencian os máis diversos axentes, desde a familia ata a escola, pero tamén as amizades, a veciñanza, as miradas dos que nas mulleres só ven cousas, xamais persoas. E a piragua deste drama é unha metáfora que serve para explicar cómo ese pensamento conservador, que se quere sustentador dos principios dunha sociedade marcada pola suposta orde natural das cousas, acaba por se sustentar no irracional máis absoluto. Vemos a Delio, medio borracho, mexando na piragua do Nito, unha maneira de mostrar o seu desprezo ante uns principios que non entende e xamais será quen de partillar.

O drama de Rosa, a verdadeira protagonista desta peza, reside na súa loita por ser suxeito, por afirmarse como persoa, por rachar esas lazos culturais que a unen a un destino que a converte nun apéndice prescindible dun home calquera, neste caso do suxeito denominado Delio. E Rosa vai pagar moi cara a súa tímida insubmisión, que comeza cun acto de afirmación persoal que ao home lle resulta indignante e humillante: Rosa quer ocuparse da limpeza da escaleira da comunidade. A Delio, na súa incapacidade para admitir que unha cousa poida ser outra, só lle queda o recurso á violencia extrema, ese brado angustiado que confirma que “os garaxes son para coches”.

 En masculino

Botaporfóra, así se denomina o capitán da improvisación de comedia da arte italiana que a compañía de teatro que ocupa un baixo do pobre do Nito, compañía na que traballa a súa compañeira Lucía, lle mostra a Rosa, esa muller que quere ser e que se sente atraída pola liberdade daquela mocidade que vive a vida dun xeito ben diferente a como ela a sofre ou a como a entende o seu home. Un capitán, todo el unha desmesura, que acode en defensa das damas en perigo para ver como as damas non queren ser defendidas, pois a submisión é tan fonda que mesmo inhibe a defensa fronte ao agresor, e activa curiosamente a defensa do agresor cando este se ve cuestionado por un elemento externo. Todos os días vemos na prensa exemplos desa conduta en aparencia irracional pero moi marcada socialmente. Pazó bota man da técnica do espello, ou da acción contrastiva, para ofrecer unha outra visión posible da existencia na que son outros os valores, as actitudes, as relacións. Na fin vemos unha mostra de todo canto acontece na realidade de todo os días, na que unhas persoas intentan vivir nun equilibrio asentado na igualdade entre iguais, mentres outras, a inmensa maioría, segue apostando por un modelo de sociedade asentado na lei do mas forte, en masculino. A lei de todos os días, para todas as cousas. E así, as cousas son o que son.