
Freixós de sangue morna
Vellos ritos agrarios
MF Vieites
Os personaxes das vedrañas lendas dóricas, áticas ou eólicas, mesmo as que se cantaron en linguas máis antigas coma o Lineal A ou o B, sempre exerceron unha atracción moi forte na mente occidental, que se conforma coa universalización do dogma que Saulo de Tarso traslada a Roma. Aquelas espantosas loitas e liortas de xefes tribais en sociedades agrarias cativaron a imaxinación das mentes máis lucidas das nosas literaturas. Outros autores, non menos destacados, coma William Butler Yeats, atoparon inspiración en sagas non menos heroicas e sanguentas que durante tantos anos permaneceron ocultas, mesmo furtadas, por razóns que apuntan a mesquindades enormes.
Máis recentemente, as peripecias daqueles heroes de epopeas e poemas tráxicos incendiaron a imaxinación dos que tiñan que facer fronte aos problemas dun presente complexo, sumamente difícil, cando a expresión non era libre e as persoas moito menos. Velaí temos a Antígona de Jean Anouilh, escrita en 1942 e estreada en febreiro de 1944, cando a ocupación alemá era máis tensa en Francia, moito máis cruel. Pero tamén temos As moscas, de Jean-Paul Sartre, outro exemplo notable de cómo aqueles conflitos de tempos pasados se vinculaban co presente e lle daban unha dimensión nova.
Manuel Lourenzo leva medio século explorando esa mesma materia, de forma insistente e recorrente. Xa nos seus primeiros textos, Romería ás covas do demo, agroma esa manchea de personaxes sobre os que unha e outra vez vai volver, quizais sentindo que a mellor maneira de entender ou denunciar o noso presente proveña da contemplación distante do pasado. Un presente conflitivo, coma o que viven as xentes na etapa franquista ou en pleno tardofranquismo (Traxicomedia do vento de Tebas namorado dunha forca, Forzas eléctricas), ou un presente complexo e incerto, derivado das vertixes que provoca a condición humana (Electra). E así, a lingua galega abrolla nos beizos de Clitemnestra, Oreste, Hipólito, Electra, Fedra, Antígona ou Creonte, unha maneira de lle dar pulo universal e arrecendo clásico.
Entre os personaxes daquel tempo, moitas mulleres, cómpre destacar a forza telúrica de Medea, quizais por ser quen asume a posición máis radical, derivada dunha situación extrema. Foi a figura central dun texto homónimo co que Eurípides se presentou nas Festas de Dionisio no ano 431 antes da nosa era. Quedou terceiro; é dicir, de último. Por diante foi Euforión (fillo de Esquilo), e despois Sófocles. Eurípides legou á humanidade un dos textos que con maior claridade e precisión mostran o agromar da conciencia na máscara, que, coa palabra, se converte en persoa, e así adquire conciencia de ser ente individual na fabricación do seu propio pensamento, que se torna hipótese, acción posible. Trátase daquela mesma conciencia que mostrara o Vixía no abrente da Orestía de Esquilo, nun monólogo breve e fascinante, que despois van explotar ata límites insospeitados autores coma Joyce e Proust.
Lourenzo, coma en casos anteriores, recolle os que entende como elementos substantivos, e renuncia ao que para o seu proxecto resulta accesorio. Medea forma agora parte dun grupo de insubmisos fuxidos e armados que habita na montaña, e Xasón pacta co xefe local, don Miguel, O Caranguexo, a súa traizón, e o futuro dos antigos compañeiros, asasinados, da súa compañeira, exiliada, e do seu fillo, acollido pola súa nova muller, a filla do crustáceo. Dous monólogos serven para mostrar aquela carraxe íntima que sente a muller cando descobre a dimensión da venda e da súa soidade. Dous monólogos de amor e morte cos que Medea maquina a súa vinganza horrible, coma eses freixós feitos coa sangue morna da propia nai de Xasón.
Amais desta Medea dos fuxidos, o volume inclúe outros textos, que mostran a diversidade que caracteriza a obra dramática de Lourenzo, un autor que explora certamente outras temáticas, como acontece no que titulara Magnetismo e que por si mesmo xa xustifica toda unha carreira literaria. E nesa dirección, o volume ofrécenos Despois do temporal, que recrea os amores e desamores que se van tecendo nunha familia que non deixa de nos lembrar aqueloutra liorta que se vive na casa de Teseo cando na súa muller Fedra agroma aquela paixón irrefreable por Hipólito. Completan o conxunto Informe da cidade opaca, Rodaxe, Elisa na chaira e Adelina morreu afogada.
Medea, a ibera
Quizais a dimensión intemporal dos clásicos veña dada polo feito de seren eles os primeiros autores que deitan nos textos conflitos que teñen un valor universal, pois todas as culturas, mesmo con variacións, os coñecen. Na fin, son os vellos conflitos que agroman nas sociedades agrarias que ata hai ben pouco eran dominantes en toda a extensión do planeta, conformando culturas que presentan todas esas semellanzas que tan ben souberon mostrar ensaístas como James George Frazer ou Mircea Eliade.
Personaxe central na saga dos Argonautas, na súa peripecia persoal Medea pode ser moitas cousas, ter moitas caras: feiticeira poderosa, traidora entolecida, estranxeira desprezada, muller abandonada, nai amantísima ou asasina horrible. Esa complexidade na súa conduta provocou que creadores das artes máis diversas se ocupasen da figuración da súa existencia, desde as artes plásticas á ópera.
Na literatura dramática, esa impostura foi recreada por Séneca, Racine, Jean Anouilh ou Heiner Müller, e hai pouco podiamos ver en Galicia un espectáculo de Atalaya Teatro que daba conta desa trela arrepiante de traizóns e vinganzas, as mesmas das que se alimentan todos eses feitos que un día si e ó outro tamén sacoden os titulares dos xornais. Pois malia habitar un mundo cada vez máis tecnolóxico, no noso ADN aínda pesa moito a nosa condición agraria.
Hai máis. Medea nacera naquelas terras incógnitas que se denominaban “Cólquida”, e que tan próximas están á Iberia primixenia, nai destoutra que tanto amaba José Saramago. Velaí un camiño ben interesante para afondar nesas lendas milenarias.
LOURENZO, Manuel, Medea dos fuxidos e outras pezas, Cesuras, Biblos, Colección Mandaio, 164 páxinas, 17 Euros.