Feliz, Happy e Mellor 2011

Feliz 2011
Happy New Year
Bo ano 2011


Best wishes for all
Cos mellores desexos 
Con los mejores deseos


Este cadro fantástico é do pintor futurista italiano G. Balla.

Enter, Santiago Cortegoso

De caivancas e cocidos

Dúas pezas de Santiago Cortegoso

MV García

Traballo publicado en Faro da Cultura, Faro de Vigo, a foto é dun espectaculo da compañía TG Stan 

Houbo un tempo no que en Galicia se volveron habitar casas que foran abandonadas pola fuxida das persoas na procura dun futuro mellor, que daquela se imaxinaba lonxe da dureza da vida que levaran xeracións de labregos. Naquela altura dos primeiros setenta, a volta ao campo supoñía unha fuxida da cidade e dun modo de vida que se rexeitaba. Esa fuxida ou renuncia veuse mantendo ao longo de todos estes anos, de igual maneira que aumentaron de forma considerable as persoas que deciden dedicar unha parte da súa vida a traballar nalgunha desas organizacións que promove accións de apoio a colectivos diversos en países do que se vén denominando terceiro mundo. As razóns que alentan fuxidas e compromisos son moi diversas, en moitos casos evidentes, noutros inconfesables.

Con todo iso se prepara 0,7% Molotov, o cóctel co que Santiago Cortegoso gaña en 2009 o Premio Rafael Dieste de literatura dramática, que convoca a Deputación da Coruña. A peza, en efecto, pode ser considerada como unha mestura de diferentes técnicas, motivos e liñas para imaxinar e contar, que non facer, o drama. Diferentes poéticas que se abeiran a unha lectura aceda da realidade, e que mostran maneiras diversas de tratamento dunha materia dramática que incorpora fragmentos dun fondo pesimismo. Velaí o caso de tantas persoas brancas que alimentan tantos estómagos negros para manter a conciencia tranquila e a alma lavada fronte aos ollos grandes e negros, deses nenos e nenas de cor negra que nos miran, metendo o dedo na chaga da nosa conciencia chea de negrume. 

A peza recolle momentos da existencia dun home de 47 anos que vive retirado e solitario, fuxido dunha carreira de éxito, nas caivancas do Sil cultivando viño, e unha moza cooperante e solidaria que busca naquelas alturas un lugar no que pasar un tempo e meditar sobre o seu presente. O traballo na viña, as noites cálidas de setembro, co ceo limpo e cheo de estrelas, abondan para facer un cóctel no que o viño vai ser o ingrediente último; un cóctel que fai que o fluxo da conciencia abrolle con forza mostrándonos o máis intimo deses dous seres que procuran unha razón para seguir a camiñar polos vieiros da vida, quizais como simples animais sen máis acubillo que os agochos entre as pedras. De novo a metáfora da volta definitiva á natureza, ao noso ser máis animal e salvaxe.

Tamén se sente con forza a pegada enorme diso que se vén denominando “postdrama”, e que en Galicia prende na obra de autores coma Miguel Sande Corral, mediados os ostenta, ou Xesús Pisón, mediados os noventa. Aquí tamén se invocan eses monólogos a modo de confesión ou reconto da memoria, esas salmodias e recitados, neste caso verdadeiras arengas, que lle son tan propios a un xénero que nega ao actor, que nega ao personaxe, e que se abandona na simple emisión da vivencia, da experiencia, sen outro dramatismo que o que poidan conter as palabras ou as accións que na escena queiran facer os seus transeúntes. Pero tamén hai diálogos, os de sempre, só que tinguidos dunha marcada procura da elipse, da polisemia dos significantes.

A obra vai dividida en tres partes: contrato, consumo e vento. Cada unha delas transita entre os espazos exterior e interior, desde os que se produce esoutro tránsito que nos leva ao interior das conciencias e das vivencias que tanto Él como Ela van debullando, o que nos acaba por mostrar unha visión fugaz do seu ser máis intimo, ben semellante aos abismos que configura a orografía do canon do Sil, alí onde a agricultura se converte, certamente, en cousa heroica. Unha peza aberta, como a medio facer, que abre moitas interrogantes, preguntas a respecto da vida e do seu porque, mesmo da literatura. A caivanca, nesa dirección, non deixa de ser unha metáfora de moitas cousas, do que son os personaxes e do que o texto quere ser, texto que vai precedido dun prólogo do profesor da Universidade de Santiago, Manuel García Martínez.

O xantar derradeiro

O segundo texto ten outra cerna e ofrece outros resultados. Neste caso asistimos a unha transposición do vello drama do Rei Lear, o de Shakespeare, a un restaurante familiar, cando o dono, un vello cociñeiro, roído polo mal, cede o seu posto a dúas das súas fillas, expulsando da casa a aquela que se atreve a sinalar que aquel cocido co que as agasalla no derradeiro xantar por el amañado, xa non é o que adoitaba ser. Cordelia é o nome desa terceira filla que fai da verdade a mellor mostra de amor.

O demais é ben doado de imaxinar, só que, en vez de loitar por un reino, as tres fillas loitan por outras cousas: polo amor, polo diñeiro, por un pouco de cariño, por manter vivo o negocio familiar, por levar outra vida lonxe da tiranía paterna. Polo medio, amores e rancores, segredos e medias verdades, todo para cociñar un drama común de xentes do común, que tal vez teña acontecido en calquera deses restaurantes que onte foron casa de xantar (fermosa denominación) e hoxe mostran letreiro de calquera nova franquía de comida rápida. Remata a peza co xantar derradeiro da familia, un cocido arrequecido con herbas de ribeira para poñer un digno fin á dinastía.

Iñaki Gabilondo, forever

Iñaki Gabilondo: oficio de periodista


MF Vieites

Los que estábamos en New York el 11 de septiembre de 2001 supimos de la profesionalidad enorme de Peter Jennings, un periodista de la cadena ABC que en aquellos días ofreció a la nación y a todo el mundo un ejemplo de buen periodismo y de un periodismo crítico, a pesar de la cadena y a pesar de las presiones.

Las noticias de que Iñaki Gabilondo deja la carrera profesional, es una mala noticia, muy mala. Su voz se dejó oír con fuerza en la mañana del 11 de marzo de 2004 y nos ha acompañado en todos estos años con un compromiso firme con la democracia y la tolerancia.

En este momento de tanta inmundicia y necedad, destaca la figura enorme, inmensa, de Iñaki Gabilondo, al que algunos siempre llevaremos en la memoria, porque ha acompañado un trecho importante de nuestras vidas y con él hemos aprendido a ser más tolerantes y mucho más personas.

Gracias Iñaki, por todos estos años. Y que te vaya bonito, de todo corazón.

Dejamos una canción de Johnny Cash.

María de Molina, intrigante en palacio

Reinas y reinos

MF Vieites

Reseña publicada en la revista ADE Teatro

Más allá de la ideología implícita y explícita que rezuma el texto, estamos ante una obra magnífica, construida, como diría algún experto tirsista, sobre los efectos de las intrigas, las mentiras y la confusión, lo que en buena medida le otorga esa carpintería sólida que deviene en trama bien organizada y estructurada. Todo un ejemplo de cómo escribir un texto, pero también un ejemplo de cómo utilizar las fuentes y la documentación, pues Tirso tenía a gala el ser fiel a los hechos históricos en sus aspectos básicos, aunque dejase volar su imaginación en lo anecdótico.   

La prudencia en la mujer recrea los diversos enredos, intrigas, luchas intestinas y luchas entre reinos peninsulares que se suscitan tras la muerte de Alfonso X el sabio, lo que provoca una sucesión más que problemática que no se solventará hasta la llegada de Isabel de Castilla y Fernando de Aragón y a la ulterior llegada de los Austrias. A Alfonso, sabio en ciencias y letras pero torpe en política, le sucede su hijo Sancho IV, quien casa con María de Molina, la mujer a quien Tirso dedica este drama debido a su notable protagonismo en los diversos conflictos sucesorios que tienen lugar en Castilla en su época y que se prolongarán durante bastantes años más.

Podemos imaginar que en una lucha sucesoria tal, en la que intervienen todos los reinos peninsulares, y la nobleza de uno u otro signo, es suficiente para alimentar una intriga compleja, lo que en definitiva aumenta la dimensión argumental y el atractivo dramático de la obra. Sirve de antesala a la misma el óleo de Antonio Gisbert Pérez, pintado sobre lienzo en 1863, en el que se nos presenta a la regente con su hijo, el que será Fernando IV el Emplazado, ante las Cortes de Valladolid, para que éstas le juren fidelidad. En realidad María de Molina no sólo habría de hacerse cargo de su propio hijo, Fernando, sino que también habrá de velar por los intereses sucesorios de su nieto, el que será Alfonso XI, habido del matrimonio entre aquél y Constanza de Portugal.

Luchas intestinas, amenazas externas, escaramuzas, tratados y disputas, sitios, movimientos de tropas, y guerras, de mayor o menor calado, jalonan la vida de una mujer más que notable, sin duda. Una mujer prudente como quiere el título, pero seguramente hábil y con una notable capacidad de maniobra, incluso con la sagacidad para manipular conciencias y comprar voluntades, quién lo sabe. Nadie mantiene a buen recaudo un reino con tantas amenazas a partir de la caridad cristiana. Pero esa podría ser la verdad histórica, y a Tirso lo que interese es crear una verdad literaria que sirva de espejo, en la que otros gobernantes y cortesanos se puedan mirar, de la que reyes y nobles puedan tomar ejemplo para no cometer los errores de otros tiempos, que tanto mal causaron al reino de Castilla y León.  

Como bien nos recuerda Gregorio Torres Nebrera, editor del texto en su enjundiosa introducción, Tirso concibe la obra en un momento en que comienzan a aparecer grietas en el reinado y en la corte de Felipe IV, justo cuando los Austrias comienzan a entrar en ese período fatal que acabará con la llegada de los Borbones, esta vez sin necesidad de hacer reconversión religiosa. Como en otras épocas, anteriores y posteriores, la peripecia de María de Molina, admirable en su dimensión literaria y dramática, se ofrece como un ejemplo digno de tener en cuenta. Se suman así en la obra la dimensión didáctica y la dimensión artística, destacando esta sobremanera tanto por la forma en que Tirso de Molina configura la trama como por la manera en que hace uso de los recursos formales.

Un texto soberbio, magnífico, que encandila por razones diversas, en buena medida por la intriga imparable y por su verso poderoso, cautivador. Una muestra más de la riqueza inconmensurable de nuestro teatro clásico en el plano literario, y de sus enormes potencialidades en el plano escénico. De nuevo debemos destacar la labor del editor que compaña al lector en su periplo por una época poco conocida pero fundamental en nuestro devenir histórico. También en eso el texto es interesante, incluso para mostrar las raíces de aquella marcada xenofobia que acabó con la expulsión de los judíos y tanto perjudicó el desarrollo de los reinos peninsulares, dando lugar a esa ideología tan extendida aún de lo carpetovetónico.

Tirso de Molina: La prudencia en la mujer. Edición de Gregorio Torres Nebrera. Madrid: Cátedra Letras Hispánicas. 2010.

Una judith japonesa

Viejos dramas de mujeres

MF Vieites

Reseña editada en la revista ADE Teatro

Tenemos aquí un buen ejemplo de lo que significa la palabra dramaturgia y de cuáles sus finalidades y herramientas. Partiendo de una obra del dramaturgo japonés, Juzo Yamamoto, la titulada La triste historia de una mujer (La historia de Chink Okichi), Brecht elabora un texto que traído a nuestra tradición se vincula con la bíblica historia de Judith. De un contexto a otro pero con la misma problemática: una mujer se ofrece para salvar a su pueblo ante un peligro externo. Lo hace en 1940, durante su exilio en Finlandia. Nos llega ahora un interesante volumen que no sólo recoge el texto elaborado por Brecht sino otros documentos de sumo interés para considerar y analizar todo ese proceso de reescritura que viene a ser la dramaturgia, entendida en su dimensión más escénica.

En la ciudad de Shimoda, cada 27 de marzo, se celebra el aniversario del suicidio de aquella mujer, Okichi, que se prestó a calmar la ira de un cónsul norteamericano, impelida primero por los mandatarios imperiales, y despreciada después por los mismos y el pueblo llano, al haber aceptado ser la concubina de un extranjero, un tal Townsend Harris, que incluso cuenta con estatua en la localidad. En la actualidad, la terrible experiencia de aquella mujer derrotada y destruida es fuente de inspiración para las más diversas empresas, incluso turísticas y en la red se pueden comprar todo tipo de objetos relacionados con tan trágica peripecia. Rei Kimura escribió una historia novelada de esa singular mujer que fue publicada en 2007 por Espasa Calpe con el título de El pabellón de las lágrimas.

La propuesta de Brecht, realizada con la colaboración de la dramaturga finesa Hella Wuolijoki, camina en otra dirección, ajena al melodrama o a la recuperación de la memoria. Su propuesta es dialéctica en todo momento, mostrando las contradicciones de unos y otros, también las de la propia Okichi, víctima del alcohol y de sus terribles recuerdos, pero sobre todo de su fracaso vital y del desprecio de los otros, de todos los otros.

Brecht sitúa a un grupo de personas en casa de Akimura un político y editor de prensa que hace que en su propio palacio ofrece a sus invitados la representación de la historia de Okichi, según la obra de Yamamoto, que la compañía de actores traen desde un teatro de la ciudad. Ajenos a la dinámica propia de un teatro, el grupo de espectadores puede comentar las diferentes escenas, que son presentadas por el director de la compañía. Así, Brecht puede ir mostrando, como en un retablo medieval, aquellas escenas que considera fundamentales para ilustrar la caída brutal de Okichi, señalando sus causas y sus consecuencias, pero lejos del melodrama. Así, tiene especial interés aquel fragmento de la escena 10 en la que Okichi, vieja y borracha, se enfrenta con su leyenda que se canta en las calles, y se enfrenta a una multitud deseosa de saberla sin sospechar que aquella de la que tanto anhelan saber no es sino la pobre vieja a la que mandan callar amenazantes.

Estamos seguramente ante una elaboración incompleta, tal vez realizada en poco tiempo, pero que contiene sin duda la marca de la dramaturgia de Brecht, quien explica que “las conversaciones que enmarcan la obra no deben considerarse un texto fijado”. En cualquier caso, un ejercicio fascinante. El volumen incluye diferentes materiales que nos sirven para conocer antecedentes necesarios, como la presentación que escribe Glenn W. Shaw para la edición inglesa de las obras de Yuzo Yamamoto, o el interesante trabajo de Hans Peter Neureuter sobre la génesis y el desarrollo del proyecto. Todo sirve para llegar a una adecuada comprensión del proyecto.

En estos tiempos que vuelan no están de más textos como éste, en el que se muestra y demuestra la hipocresía y la inmoralidad de los poderosos, junto al desamparo de los más humildes. Estamos ante un texto magnífico, sin duda, que impele al lector a devorarlo, tal es la fuerza de esa visión dialéctica de la conducta.

Brecht, Bertolt: La Judith de Shimoda. Edición de Hans Peter Neureuter. Traducción de Carlos Fortea. Madrid: Alianza Editorial. 2010.

Bárbaras traxedias agrarias

Galicia e o Wild Wild West

MV García

Se a memoria non me engana, Raúl Dans foi Christy Mahon, naquel espectáculo memorable do Centro Dramático Galego que dirixira Mario Gas por volta de 1988, con escenografía de Marcelino de Santiago, Kukas. Partía dun texto sobresaliente de John Millington Synge, The Playboy of the Western World, que Alberto Avendaño traducira como O mozo que chegou de lonxe. Un texto que, coma Riders to the Sea, condensaba toda a riqueza daquel mundo máxico, primitivo e telúrico que tamén cativou a imaxinación e o quefacer literario de Ramón María del Valle-Inclán, e velaí temos as comedias bárbaras como exemplo da forza que o “folc-drama” vai coller contra finais do século dezanove e principios do vinte en medio mundo para recuperar un mundo que xa esmorecía.

Nace o folc-drama na consideración dunha materia dramática que agroma de conflitos básicos das sociedades agrarias: a loita pola terra, a loita polo poder e a loita pola muller. Na sociedade patriarcal e masculina, a muller sempre acaba por ser ese obxecto de desexo do que o home abusa, e motivo de enfrontamento entre uns e outros, mesmo entre fillos e pais. A saga de Juan Manuel de Montenegro é un bo exemplo desa paixón desmedida pola satisfacción dos instintos máis primarios.

Un mundo podrecido de dominación e barbarie que abrollaba en Los Pazos de Ulloa, novela magnífica de Dona Emilia Pardo Bazán. Esa mesma loita aparecerá en múltiples textos dramáticos, coma naquel que Eugene O’Neill titulou Desire Under the Elms, pero tamén en películas clásicas como a dirixida por George Stevens, de título Giants, presentada en 1956 e na que encontramos actores memorables coma Rock Hudson e James Dean ou actrices igualmente notables coma Liz Taylor.

Velaí algunhas claves para analizar esta peza de Raúl Dans, coa que gañaba en 1993 o premio Rafael Dieste que convoca a Deputación da Coruña, e que agora nos chega nunha nova edición a cargo da Universidade da Coruña. Vén cun prólogo de Dani Salgado, no que se comentan as diversas interrogantes que se van debullando nunha intriga que xoga abertamente coas expectativas do lector, do mesmo xeito que o fai a narración cinematográfica, ou a televisiva, que Dans coñece tan ben.

Matalobos ten trazos da traxedia clásica, mais ten moito de “western”, e os motivos ocasións acaban por ser os mesmos: aquela loita polo poder, polo diñeiro, pola satisfacción do instinto, e que tamén está na cerna dalgúns textos galegos de Antón Villar Ponte, coma Nouturnio de medo e morte, concibido como “bárbara anécdota”, ou Os evanxeos da risa absoluta, un dos mellores textos da nosa literatura dramática, hoxe esquecido e ignorado incomprensiblemente.

Nesta peza, notable, de Raúl Dans atopamos homes feros e afoutados, eses que, coas mesmas mans, arrincan fillos dos ventres das mulleres ou matan lobos, pois nada temen, nin sequera a morte. Como pano de fondo temos o vello problema entre os amos da terra e os seus caseiros (que sempre evitou Valle-Inclán), e coma sempre hai un mozo e unha moza, que, impelidos polo poder cativador da terra, viven amoríos imposibles, que, coma no mellor “western”, preludian a traxedia, a irrupción dunha morte cega que nada resolve. Un texto que se le dunha sentada e que deixa un pouso amargo, como a boa literatura.

Da Galicia eterna

A terra, como espazo cultural e social que conforma identidades e condutas, ocupa un lugar moi importante na obra dramática de Raúl Dans, pois, amais de Matalobos, tamén lembramos aquela peza titulada Estrema, e mesmo poderiamos considerar aqueloutra de nome Lugar, na que terra e memoria se unían dalgún xeito. En boa medida, unha boa parte do seu traballo como escritor de narracións televisivas vaise abeirar a esa liña tan activa e prolífica na Televisión de Galicia, onde esta terra semella ser un espazo eminentemente rural, como se nesta terra non houbese cidades nin habitantes nas cidades.

Velaí temos series coma Mareas vivas, As leis de Celavella, ou Terras de Miranda,  pero tamén Pratos combinados, aparente urbana pero cun indubidable pouso rural, nos temas, nas situacións, nos personaxes. E pode ocorrer, en efecto, que todas esas persoas que habitan os pisos das nosas cidades, no seu íntimo, sigan a vivir na aldea primordial e sigan a camiñar por soutos e corredoiras, tal é o peso da dimensión agraria nesta Galicia de hoxe, que segue a ser a vella Galicia de sempre. Por iso, ao mellor, nesta terra sempre pasa o que ten que pasar. Ancien régime, que dirían os franceses.       

Pedras

Pedras que agochan os dramas de sempre

MF Vieites

Desde hai catro anos a Radio Galega, desde o Diario Cultural que tan ben dirixe Ana Romaní, coa colaboración dun equipo notable, vén convocando un premio anual de creación dramática radiofónica. É este un xénero, o do drama radiado, que gozou noutro tempo dunha enorme audiencia e coñeceu moi diversas variantes, pois as radionovelas non deixan de acollerse aos principios da dramatización da historia que se quere trasladar ao público ouvinte. Recuperalo é un acerto.

Alén doutras virtualidades que se queiran considerar, este premio está servindo, para que agrome nas ondas e na páxina impresa unha nova fornada de voces novas que son especialmente necesarias para manter o pulo dunha dramática propia, cada vez con máis urxencias. Son poucos os espazos que teñen estas voces novas para trasladar ao público lector as súas propostas, e apenas existen posibilidades para que cheguen ao público espectador. Por iso esta iniciativa da Radio Galega e do Diario Cultural ten tanto valor; sabido é o que teñen naqueles sistemas literarios minorados, e o feito de que esa manchea de novos autores e autoras se teña que acoller a ese espazo case único como medio case único de acceder á esfera pública é unha boa mostra das disfuncións do noso sistema teatral, nestes momentos ao borde do colapso. Mais non esquecemos o traballo de editoras como Laiovento ou da Revista Galega de Teatro para paliar tantas e tantas carencias. Vaiamos agora coa literatura.

Indoor, asinado por Vanesa Martínez Sotelo, foi o Premio do Xurado. Un texto aberto a moi diversas interpretacións, en tanto os referentes son moi variados, entre eles os que levan á obra do escultor Constantino Brancusi. A situación de partida é ben sinxela: hai unha parella, e un dos seus integrantes, a muller, faise pedra ou fan que sexa pedra, e reclama axuda para saír do estado mineral en que se atopa, ou no que a colocan. Sexa cal for o camiño que queiramos tomar na nosa esexese, sempre imos atopar esa muller que se resiste a ser pedra, e a picaraña nas mans do home que finalmente acaba por derruír a mesma pedra que noutrora foi muller, e que mesmo despois de se transformar en ruína segue a reclamar cun brado agónico a súa condición de non ser pedra. Resulta moi suxestiva e poderosa esa imaxe final na que todo se derrúe, que tantas e tantas asociacións pode provocar. Non hai tanto en Vigo asistiamos impotentes á demolición do fogar humilde dunha familia humilde, mentres as altas torres dos poderosos seguen incólumes, alleas á picaraña ou á carterpillar. Pedras. Símbolos.

O Premio da Audiencia, que concede o público ouvinte, foi para o texto titulado O vento da Illa, asinado por Begoña García Ferreira, de quen se levan publicado varios textos en anos recentes, coma O mal da vaca, co que obtivo o Premio do Xurado na II edición, ou Bon Apetit, un texto co que obtén o Premio Barriga Verde na VII edición, modalidade de obra infantil. Nesta ocasión o texto recrea o momento en que unha muller cobra no corpo dun maltratador, tópico e típico, o pago en sangue dunha vella afronta, desas que a cotío padecen as mulleres maltratadas, utilizadas, usadas como simples obxectos. Do diálogo entre ambos abrollan as estratexias da dominación masculina.

Outra traza ten Nunca me esquecerei de ti, texto asinado por David Rodríguez Rodríguez, poeta e dramaturgo vigués, finalista deste Premio que comentamos, que gañara na súa primeira edición con O bambán. A obra recrea o motivo do esquecemento e da memoria, mais na fin as pedras saen de novo ao noso encontro, pois se con pedras se fai memoria dalgúns casos, noutros as pedras son lousas ante feitos que se queren esquecer, e velaí temos esa historia case borrada daqueles anos en que a barbarie converteu a tantas persoas en simples obxectos, tirados na cuneta o na fosa común. O río do esquecemento está cheo desas pedras nesa noite ben longa de pedra da que falou o noso poeta.

Seres que son pedras

 Estes tres textos que nos chegan da man de Edicións Xerais de Galicia, partillan cando menos un trazo común, que ten que ver coas diferentes estratexias por medio das que os seres humanos tentamos converter a outros seres humanos en obxectos ao noso servizo. Hai xa bastantes anos, souben dunha historia arrepiante na que dous executivos de alta gama, nunha viaxe de Santiago a Londres, animados quizais por xenerosas doses de licor con xeo, falaban en voz alta das súas experiencias nun país de nome Tailandia. Falaban das súas aventuras con rapaciñas novas, que para eles non eran máis que simples obxectos. Pedras.

Ese fenómeno da petrificación foi estudado por psiquiatras coma Ronald  D. Laing, quen explicaba que coa mesma non se persegue outra cousa que a completa anulación do outro, a través da laminación da súa vontade e da súa identidade. E nestes tres textos hai un pouco diso, se ben a estratexia se presente de forma diferente en cada caso. No primeiro de forma evidente, con esa muller que non quere ser pedra e no segundo nas lerias coas que o home tenta someter a muller. No terceiro coa pesada lousa do esquecemento, que agocha os nomes dos mortos; a subversión que propón da festa do esquecemento acaba por ser unha defensa da súa memoria, por erguer as lousas de pedra que os agochan.

Caryl Churchill en galego

Malas novas sobre a condición humana

MV García

Queremos salientar a aparición en galego de catro pezas de Caryl Churchill, unha autora que ten convertido o oficio de escribir en exercicio de intelixencia e compromiso, ben lonxe das proclamas políticas habituais e presta a denunciar os procesos de submisión ou dominación sobre os que se asentan moitas das condutas que infectan a vida cotiá de tantas persoas. Hai pouco falabamos nestas páxinas do brado de Sarah Kane fronte á barbarie de todos os días, e de novo nos chega ese mesmo brado, que tamén atopamos na obra de Shelagh Delaney ou na de Andrea Dunbar. Dramaturgas inglesas que deixan en quen as le un sabor amargo, como a vida das persoas que habitan os seus textos.

Malia ser unha autora de culto no mundo teatral, Caryl Churchill é pouco visible para o gran público. As catro pezas que nos presenta a Editorial Galaxia, na Biblioteca da ESAD, dan conta dunha maneira de mirar a realidade que non é nada común, pois estamos ante unha mirada asentada na escala de grises, allea ao pensamento binario dominante. As catro pezas incluídas nesta escolma dunha autora fundamental, presentan as liñas de traballo que, no plano formal e dos contidos, mellor exemplifican unha obra que destaca pola diversidade e a pluralidade. Caryl Churchill, en efecto, xamais repite un modelo xa probado, e procura con cada texto iniciar un camiño novo.    

O sétimo ceo foi a peza coa que irrompe na carteleira teatral de Londres, da man de Joint Stock, unha compañía que entre 1974 e 1989 presenta espectáculos con textos de David Hare ou Howard Brenton. Esa peza dá conta da complexidade da súa escrita. Recrea o tránsito dunha familia desde a África colonial ao Londres actual, nun lapsus de tempo que cobre cen anos pero que para os personaxes non supón máis dun cuarto de século. Como tema central da peza están os roles que cada quen está chamado a desempeñar na vida, os que cada quen pode xogar ou os que cada quen se atreve a xogar. Por iso hai actores que interpretan personaxes femininos e actrices que interpretan personaxes masculinos. Como epítome temos a peripecia de Betty, a muller que se revela contra o seu destino e consegue afirmarse como suxeito, despois de levar case toda unha vida como xoguete do seu home. Unha muller, Betty, que pode ser unha sorte de emblema de tantas e tantas mulleres que non son máis que simples adornos para homes públicos e privados, obxectos que mostrar.

No volume tamén atopamos Mozas de primeira, unha peza que supón unha mirada crítica sobre a maneira en que as relacións de poder, e os xogos perversos a que dan lugar, se reproducen nos contextos máis diversos, entre as persoas mais variadas, tamén entre as que aspiran a unha emancipación que finalmente non resulta ser tal. A través da peripecia vital de dúas irmás, Marlene e Joyce, vemos como os conflitos de clase se mesturan cos conflitos de xénero, convertendo a realidade en algo moito máis complexo do que aparenta ser. Un importante sector da crítica viu neste texto unha dura crítica do modelo de muller triunfante impulsado no seu día polo conservadorismo británico con Margaret Thatcher á fronte.

Completan o volume dous textos máis recentes, Lonxe e De serie, que recrean temáticas que nalgún momento tiveron especial actualidade e que seguen a ser referentes para os nosos peores soños. Coa primeira saberemos dun mundo dominado polo exterminio e a barbarie, no que todos os seres vivos inician unha guerra masiva de destrución mutua. Na segunda lemos o pesadelo dun home que de súpeto debe enfrontar o feito de contar cunha manchea de fillos seus que foron clonados, tentando buscar explicacións e sobre todo tentando imaxinar as consecuencias do seu pesadelo. Boas novas para a nosa lingua e para a nosa literatura.

Noticia dunha autora incómoda

Manolo Vieites, editor e tradutor destas catro pezas, comenta cómo esa mirada poliédrica antedita vai ser o signo distintivo dunha obra marcada pola exploración da diferenza, do plural, do diverso. Por iso, engadimos nós, estamos ante unha autora incómoda, pois as súas pezas incomodan, ao explorar e mostrar os recantos peores da peor condición humana. En todas as súas pezas non hai lugar nin para a frivolidade nin para a compracencia; a súa é unha mirada sempre acendida pola indignación que provoca a submisión e a barbarie, sobre todo por aquela que se sitúa no plano máis cotiá das nosas vidas. Na denuncia desta autora non hai simulación, nin medias tintas.

Pero a autora tamén resulta incómoda pola súa sabedoría teatral, por esa maneira de concibir uns mundos dramáticos que sempre supoñen un desafío para as persoas que queiran enfrontar a súa escenificación. Desa complexidade dá conta a diversidade de estilos dramáticos que explora e que remiten a estilos escénicos igualmente variados e moitas veces mesturados entre si con moito acerto. Con todo, a autora sempre mostrou un especial interese pola estética do teatro épico de Bertolt Brecht, o que pode resultar dobremente incómodo, en especial para a Academia Sueca, que nin sabe…, nin contesta….

Plauto en galego

A sabia pericia dos clásicos

Obradoiro de mecánica escénica

MV García

Plauto é, con Menandro, un dos poucos comediógrafos clásicos do que temos noticias, sobre todo da súa obra dramática. Hai bastantes nomes pero textos poucos, moi poucos, considerando o elevado número de pezas que foron espectáculo nesa manchea de teatros que ocuparon os territorios dos imperios grego e romano. De Roma quedamos con Plauto e Terencio, de Grecia con Aristófanes, Menendro, Herodas; e pouco máis.

Plauto e Terencio representan aquel xénero que se denominou da fabula paliata, por estar composta a semellanza da comedia nova grega, na que destacaron Menandro ou Filemón. Viña sendo apropiación e adaptación de personaxes, motivos e situacións a un novo contexto de enunciación, mais mantendo as características de tempo, lugar e situación dramática. Grecia seguía a ser un referente para estes autores, aínda que pouco despois chega unha nova forma que institúe o que vai ser a fabula togata, que aposta por unha ambientación romana para tratar os mesmos vellos asuntos.

Destaca Plauto por motivos diversos no panorama da comedia clásica, entre os que se adoita salientar a súa capacidade para elaborar a trama e tirar o máximo partido de situacións, conflitos e personaxes. Por veces toma como fonte de inspiración argumentos de dous textos gregos que fusiona nunha única tirada, dando lugar a esa técnica coñecida como contaminatio, totalmente lexítima nun tempo en que a idea de plaxio non existía, e que obriga a establecer unha mecánica case perfecta. Tamén destaca polos usos da linguaxe, sexa no plano da versificación sexa no do usos das figuras, inda que non menos importante é a súa galería de personaxes prototípicos  que algúns autores queren ver como antecedentes dos que concorren na comedia da arte. Nas súas pezas atoparon inspiración Lope de Rueda, William Shakespeare, Goldoni ou Molière.

Na súa obra hai moito oficio. Iniciouse na vida pública como actor, e hai quen quere afirmar que o fixo nas vellas farsas atelanas, onde atopamos personaxes de nome Macchus, Manducus, Bucco ou Pappus. Velaí unha posible razón para explicar que o seu fose o de Titus Maccus Plautus. Logo dun revés comercial, tivo que traballar nun muíño, onde comeza unha ricaz traxectoria como escritor, chegando a escribir máis de cen pezas das que perviven apenas vinte e unha, entre aquelas que non ofrecen dúbidas canto á autoría. A fortuna foi a súa aliada, pois houbo moitos outros autores de éxito, tráxicos e cómicos, dos que só queda noticia do seu nome e do seu oficio.

En galego Plauto foi autor serodio, mais unha das primeiras traducións de textos dramáticos para a nosa lingua foi a versión que Aquilino Iglesia Alvariño fixo da Aulularia, que titulou A comedia da oliña e que publicou Galaxia en 1962. Moitos anos despois Celso Parada presentaría co Centro Dramático Galego unha versión do Curculius, titulada A comedia do gurgullo. Aquela primeira peza editada en Vigo foi utilizada de forma recorrente en escenificacións realizadas por grupos de teatro escolar e afeccionado, e Plauto foi así acompañando o desenvolvemento do noso teatro.

Chéga agora unha versión da peza titulada Menaechmi, da man de Xosé Antonio López Silva e con edición de Andavira Editora. O volume inclúe unha longa e moi atinada introdución que serve para situar autor e obra no seu contexto; na fin do volume tamén se inclúe unha unidade didáctica para traballar co texto nas aulas. Un texto que se le dunha sentada, e que seguramente ben pronto será espectáculo. 

Os xemelgos

Toda a trama se articula arredor do encontro inminente de dous xemelgos que foron separados logo dunha traxedia familiar. Os dous levan o mesmo nome, Menecmo, por razóns que se descubrirán no prólogo que o autor sitúa no abrente da peza. Explicados os antecedentes queda por ler o máis importante: cómo e cándo se vai producir ese desexado encontro, que se nos ofrece por medio dunha longa anagnórese. A trama está moi ben enfiada de xeito que mais que dos Mecnemos semella que só houbese un, o que dá lugar a todo tipo de equívocos.

Shakespeare, como se dixo, partiu desta peza para desenvolver a acción central dun dos seus textos máis célebres, The Comedy of Errors, e tamén unha das súas primeiras comedias. De novo a confusión de identidades provoca situacións pouco menos que inverosímiles e numerosos equívocos. Shakespeare volvería ocuparse da confusión de identidades entre irmáns noutra celebrada comedia, Twelfth Night, que en galego foi Noite de reis, primeiro con Eduardo Alonso e o Teatro do Noroeste, e despois con Quico Cadaval e o Centro Dramático Galego. Os xemelgos dan para moito: en 1981 Lina Morgan presentaba no Teatro La Latina o espectáculo Vaya par de gemelas, adaptación da obra de Plauto que tería un considerable éxito de público.

Historias de violencia doméstica

O caso da piragua

MV García

Unha cousa é una cousa, e non pode ser outra. Velaí un principio básico da ideoloxía dominante, allea por completo a todo canto se leva escrito nos últimos tempos verbo da incerteza. O pensamento tradicional e conservador parte dese principio que unha e outra vez se repite, formulado de diferentes maneiras en toda a escala social. Para os que así se expresan e transitan, nada é relativo, todo é absoluto, o que acaba por ser dogmático. E por iso a orde establecida é un dos principios que cómpre manter a toda costa, para evitar que os cimentos da sociedade se veñan abaixo. Moitas das críticas que recibiu Casa de bonecas de Ibsen partían desa mesma sensación de desacougo que senten as persoas de rexos e inamovibles principios cando de súpeto algo semella poñer en perigo esas normas que marcan a amada rutina de todos os días. Unha cousa é unha cousa e cada cousa no seu sitio. Aínda que tamén aniña a hipocrisía nesas condutas. Lembramos o caso do político aquel que aborrecía o divorcio, e mesmo botou en contra da súa aprobación, e xa leva tres (e seguro que caen máis).

Conta Cándido Pazó, na contracapa desta obra súa titulada A piragua, editada por Laiovento, como no edificio onde vivía por volta de 1998, se suscitou unha forte polémica na comunidade de propietarios polo feito de que un dos veciños deu en utilizar a praza de garaxe para aparcar a súa piragua. Aparece entón ese pensamento tradicional e conservador, que vai defender, sen dereito a réplica, o feito de que unha praza de garaxe é unha praza de garaxe, e as prazas de garaxe son para aparcar coches. Como afirma Delio, un dos personaxes do drama, comezamos por cuestionar eses principios básicos e acabamos por derruír os cimentos da sociedade. “Por onde acabamos?”, pregunta o tal ao ver como o mundo no que se sinte seguro e no que se sinte suxeito está sendo cuestionado por esas outras actitudes e condutas que semellan insinuar e mesmo afirmar que unha cousa pode ser outra cousa. Segundo os ditados dese seu pensamento conservador, Delio tampouco non entende como Guzmán, para el o pobre Nito, permite que a súa moza Lucía quede a vivir na casa deste por un tempo logo de teren deixado a relación, e menos entende que unha muller poida deixar a un home. Porque unha muller é unha muller, e nesa corrente de pensamento dominante muller equivale a obxecto, nunca a suxeito.

A piragua é, en efecto, un drama. O drama que padecen as persoas que nacen convertidas en obxectos e que viven unha vida na que o fío fundamental da súa existencia radica precisamente nesa súa construción coma obxectos, ou, en ocasións, na loita contra esa construción; un proceso de submisión que potencian os máis diversos axentes, desde a familia ata a escola, pero tamén as amizades, a veciñanza, as miradas dos que nas mulleres só ven cousas, xamais persoas. E a piragua deste drama é unha metáfora que serve para explicar cómo ese pensamento conservador, que se quere sustentador dos principios dunha sociedade marcada pola suposta orde natural das cousas, acaba por se sustentar no irracional máis absoluto. Vemos a Delio, medio borracho, mexando na piragua do Nito, unha maneira de mostrar o seu desprezo ante uns principios que non entende e xamais será quen de partillar.

O drama de Rosa, a verdadeira protagonista desta peza, reside na súa loita por ser suxeito, por afirmarse como persoa, por rachar esas lazos culturais que a unen a un destino que a converte nun apéndice prescindible dun home calquera, neste caso do suxeito denominado Delio. E Rosa vai pagar moi cara a súa tímida insubmisión, que comeza cun acto de afirmación persoal que ao home lle resulta indignante e humillante: Rosa quer ocuparse da limpeza da escaleira da comunidade. A Delio, na súa incapacidade para admitir que unha cousa poida ser outra, só lle queda o recurso á violencia extrema, ese brado angustiado que confirma que “os garaxes son para coches”.

 En masculino

Botaporfóra, así se denomina o capitán da improvisación de comedia da arte italiana que a compañía de teatro que ocupa un baixo do pobre do Nito, compañía na que traballa a súa compañeira Lucía, lle mostra a Rosa, esa muller que quere ser e que se sente atraída pola liberdade daquela mocidade que vive a vida dun xeito ben diferente a como ela a sofre ou a como a entende o seu home. Un capitán, todo el unha desmesura, que acode en defensa das damas en perigo para ver como as damas non queren ser defendidas, pois a submisión é tan fonda que mesmo inhibe a defensa fronte ao agresor, e activa curiosamente a defensa do agresor cando este se ve cuestionado por un elemento externo. Todos os días vemos na prensa exemplos desa conduta en aparencia irracional pero moi marcada socialmente. Pazó bota man da técnica do espello, ou da acción contrastiva, para ofrecer unha outra visión posible da existencia na que son outros os valores, as actitudes, as relacións. Na fin vemos unha mostra de todo canto acontece na realidade de todo os días, na que unhas persoas intentan vivir nun equilibrio asentado na igualdade entre iguais, mentres outras, a inmensa maioría, segue apostando por un modelo de sociedade asentado na lei do mas forte, en masculino. A lei de todos os días, para todas as cousas. E así, as cousas son o que son.

Do crime e das belas artes

Un enigma por resolver

MF Vieites

Thomas De Quincey publicou en 1827 unha das súas obras máis consideradas, On Murder Considered as One of the Fine Arts. Con independencia de que o asasinato poida ser considerado ou non unha das belas artes, si alentou a creación de moi fermosas obras de arte. Moitas grandes obras literarias da historia asentan a súa peripecia ou motivo central nun crime. Máis recentemente, coa chegada da mentalidade ilustrada e da explicación racional do real, cobran un pulo especial aquelas obras de ficción que non só tratan dun crime senón que o seu asunto central se orienta á resolución das súas causas e da súa autoría. Edgar Allan Poe ou Arthur Conan Doyle son dous autores que teñen establecido as bases dun xénero que se ten desenvolvido especialmente no eido do relato, a novela e a creación audiovisual, primeiro no cinema e agora na televisión. Falamos de novela negra e de cine policial.

No eido do teatro, e no da creación dramática, hai exemplos moi notables. O crime ten dado lugar a un xénero noutrora moi popular coma foi o “grand-guignol” francés, do que en certa medida deriva o actual “gore”. Certamente este tipo de pezas ten unha das súas fontes nas denominadas comedias de intriga que foron cultivadas en todo tempo e lugar e nas que un dos motivos máis frecuentes era a confusión de identidades, o que provocaba todo tipo de problemas que se resolvían en apenas un suspiro no último momento. Así acontece coa titulada Os xemelgos, de Plauto, ou en Un chapeu de palla de Italia, de Eugène Labiche.

Tamén hai textos que, sen teren chegado a constituír un xénero, se abeiran a esa tendencia a converter a resolución do enigma no asunto central. The Mousetrap é unha peza de Agatha Christie que se estreou en 1952 en Nottigham e desde aquela se vén representando de forma continuada coa mesma produción. Desde 1974 está no St. Martin’s Theatre de Londres. Trátase do espectáculo co ciclo máis lonxevo na historia do teatro. Un texto de similar importancia é o que John Priestley titulou An Inspector Calls, que foi presentado en Moscova en 1945 e un ano despois en Londres. Un clásico.

Planificación estratéxica é o título dunha nova peza que nos presenta Edicións Laiovento na súa colección Cadernos de Teatro, que xa vai polo seu número 15. Trátase dun texto que pertence xustamente ao xénero policial e que propón ao lector participar na resolución dun crime. A situación de partida non pode ser máis interesante, pois estamos ante un triángulo amoroso, que se vai revelando pouco a pouco, e do que van desaparecer, asasinados, dous dos seus integrantes. Queda con vida Henrique Couselo, o mesmo que na rúa contempla como ao seu xefe, Pascual, lle pegan un tiro que o deixa ás portas da morte, o mesmo que desde hai tempo mantiña un romance coa muller dese xefe seu, con Luísa. Unha muller que aparece morta na súa casa, e ao rente dela a mesma pistola coa que lle dispararon ao Pascual. E polo medio unha carta, a que Pascual lle dera a Henrique momentos antes de recibir o mortal disparo, e que lonxe de ser un escrito con instrucións para planificar o traballo na empresa, acaba por ser a carta de amor apaixonado que Henrique lle escribira a Luísa.

Eses son os feitos que, tirando do fío, vai ir establecendo o inspector Lodeiro na súa oficina, entre as doce da mañá e a as catro e pico da tarde do día de autos. O problema consiste en saber quen foi realmente a persoa que acabou coa vida de Pascual e se a mesma persoa acabou tamén coa vida de Luísa. Posibles candidatos hai dous: para Henrique todo acabaría sendo unha maxistral maquinación do seu xefe, que buscaría prexudicalo; para o inspector Lodeiro as cousas non estarían tan claras, cando menos se consideramos a valoración que fai do Henrique: “ou é vostede moi parvo ou é incriblemente listo”.Velaí o problema. Quén é o asasino?

Manuel Núñez Singala (Lugo, 1963), traballa como coordinador do Servizo de Normalización Lingüística da Universidade de Santiago de Compostela. En palabras súas, o feito de non vivir da literatura, como narrador ou dramaturgo, fai que enfronte a súa carreira literaria cunha relativa calma. De 2007 data Comedia Bífida, texto no que recrea situacións cotiás vinculadas cos usos da lingua galega e cos prexuízos que alentan o comportamento diglósico dos máis, dos que teñen unha lingua con dúas linguas. Unha peza que provocou una certa polémica no seu día, dada a posición que algúns colectivos e plataformas dixitais mantiveron contra dela e da súa representación.

En 1987 gañou o Premio Xiria de Creación Teatral con outra peza memorable, a titulada O achado do castro, que vai ser unha das pezas dramáticas cunha maior distribución editorial, pois xa vai pola súa quinta edición, ao ser un texto recorrente nos espectáculos teatrais escolares e comunitarios. Unha peza moi divertida que recrea peripecias diversas acontecidas na Roma imperial, e que vén resultando ser reconstrución dun manuscrito atopado nun castro galego, que un presentador, erudito e latinista, vai presentando ante lectores e os propios actores na súa adecuación ao personaxe.